Ногиронлиги бўлган шахсларнинг ҳуқуқлари ва имтиёзлари қайси норматив ҳужжатларда ўз аксини топган?

Мамлакатимизда ногиронларга турмуш фаолияти чекланганлигини бартараф этиши учун шарт-шароитларни таъминловчи давлат томонидан кафолатланган иқтисодий, ижтимоий ва ҳуқуқий чора-тадбирлар тизими ишлаб чиқилган.

1.“Ўзбекистон Республикасида ногиронларни ижтимоий ҳимоя қилиш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси қонуни2008 йилнинг 11 июль
2.“Ногиронлиги бўлган шахсларнинг жамоат бирлашмаларини давлат томонидан қўллаб-қувватлашнинг қўшимча чора-тадбирлари тўғрисида”ги Президент қарори2019 йил 23 август ПҚ-4423
3.Ногиронлиги бўлган шахсларга ахборот-кутубхона хизмати кўрсатиш тизимини такомиллаштириш тўғрисида” Вазирлар Маҳкамаси қарори2018 йил 18 сентябрь ВМ-739
4.“Ногиронлиги бўлган шахслар автотранспорт воситаларининг тўхтаб туриш жойларига қўйиладиган талаблар тўғрисида”ги Низом2018 йил 7 август 3048-сон
5.“Олий таълим муассасаларига ногиронлиги бўлган шахсларни қўшимча давлат гранти квоталари асосида ўқишга қабул қилиш тартиби тўғрисида”ги низом2018 йил 2 июнь  
6.“Оғир ижтимоий вазиятга тушиб қолган хотин-қизларга, ногиронлиги бўлган, кам таъминланган, фарзандларини тўлиқсиз оилада тарбиялаётган ва уй-жой шароитини яхшилашга муҳтож оналарга арзон уй-жойлар бериш тартиби тўғрисида”ги низом2018 йил 12 апрель

Ушбу фармон, қарор ва низомлар асосида, уларнинг ижтимоий ёрдам ҳамда ҳимоя чора-тадбирларига бўлган эҳтиёжлари ҳисобга олиниши таъминланишини, ногиронларни реабилитация қилиш ва ижтимоий ҳимоя қилишнинг қонун ҳужжатларида назарда тутилган турлардаги дастурларни амалга оширилишини, ногиронларнинг жамият билан уйғунлашиши учун шароитлар яратилишини, ногиронларни камситишнинг барча шаклларидан ҳимоя қилишни таъминлаш юзасидан зарур чора-тадбирлар кўрилиши кафолатланади.

Қонунчилигимизда, ногиронларга пул тўловлари (пенсиялар, нафақалар, бир йўла бериладиган тўловлар), техника воситалари ёки бошқа воситалар, шу жумладан автомобиллар, ўриндиқли аравачалар, протез-ортопедия буюмлари, махсус ҳарфли матбаа нашрлари, овоз кучайтиргич аппаратлар ва сигнализаторлар билан таъминлаш, тиббий, касбий, ижтимоий реабилитация қилиш ва маиший хизматлар кўрсатиш, транспорт хизматлари кўрсатиш каби ижтимоий ёрдам турлари қонуний равишда кафолатланган.

Ногиронлар ҳуқуқлари бўйича Халқаро Ҳаракат ногиронлик тўғрисидаги қуйидаги тушунчани энг тўғри деб ҳисоблайди: “Ногиронлик – бу жамиятдаги мавжуд шароитлар туфайли жисмоний, ҳиссий ва ақлий ногиронлиги бўлган одамнинг фаолиятини маълум бир маънода чекланилиши.” Ногиронлик тушунчасини ишлатилиши уни тиббиёт томонидан эмас, балки жамият томонидан берилганлигини асослайди, шунингдек, ногиронликнинг ижтимоий модели нуқтаи назаридан тегишли терминологиядан фойдаланиш мантиқан тўғри келади.

Ногиронлар билан мулоқот қилиш ва ўзини тутиш қоидаларини биласизми?

Ногиронлиги бўлганлар ҳақида гапирганда ёки ёзганда:

Ишлатилади  Ишлатишдан қочинг
Ногиронлиги мавжуд бўлган шахслар, имконияти чекланган шахслар      Касал, чўлоқ, майиб, деформацияланган, нуқсонли (ҳеч қачон!)
Ногирон эмас, оддий, одатий одам      соғлом  
Ногиронлиги бўлган шахслар аравачасидан фойдаланувчи одам    Ногиронлар аравачасига боғланган
Туғма ногиронлик    Туғма нуқсон, бахтсизлик
ДЦП  ДЦП билан оғринаётган
У полиомиелитдан азият чекди, полиомиелит натижасида ногирон бўлиб, касалликка дучор бўлган, касалликдан омон қолиб, ногирон бўлиб қолган …Полиомиелитнинг қурбони бўлган, полиомиелитнинг таъсиридан азият чекмоқда
Ақли заиф одам    Заиф, онгги паст  
Ривожланишида кечикиш бўлган бола    тормоз» (ҳеч қачон!), онгги паст  
Даун синдромли одам«Даун», «мўғул» (ҳеч қачон!)  
Эпилепсия билан оғриган одам  Эпилептик, тутқаноғи бор  
Руҳий ногиронлиги бўлган одамлар, Руҳий ёки ҳиссий касалликлари бўлган одамлар  Ақлдан озган, жинни  
Кўзи ожиз одам. Кўзи яхши кўрмайдиган одам. Эшитмайдиган одам – кар одам (карлик – бу маданий ҳодиса, бу ҳолда сўз тирноқ ичида бўлиши керак)  Товуқдай кўр (ҳеч қачон), мутлақо кўр ва кар  
Мулоқотда қийинчиликлари бўлган, сўзлашиши қийин  Соқов  

Нега бундай деёлмайсиз? “Ишлатилишидан қочиш” керак бўлган устунида келтирилган баъзи сўзлар бундай саволларни туғдирмаслиги аниқ. Шубҳасиз, агар сиз одамни «тормоз» ёки «нуқсонли» деб атасангиз, уни ҳақорат қилган бўласиз. Бироқ, ушбу устундаги келтирилган бошқа сўзлар  турмуш тарзимизда жуда таниш бўлиб қолган. Нима учун биз уларни ҳақоратли деб ҳисоблаймиз ва уларни нутқда ишлатишни тавсия этмаймиз?

Буни аниқроқ қилиш учун биз ўз тадқиқотларимиз натижаларини сизга кўрсатмоқчимиз. Дунё минтақаларида олимлар турли хил ногиронлар иштирок этган бешта семинарда уларда қайси сўзлар ёки иборалар қандай  ҳис-туйғуларни пайдо қилишини ёзишни таклиф қилишган. Қуйида биз 120 дан ортиқ жавоблардан танлаб олган энг типик мисолларни келтирамиз:

“Ногиронлар аравачасига боғланган” жуда кенг тарқалган ибора – уни “бечора”, “оёқ-қўли кишанланган”лигига урғу беради.

«Кар», «соқов» сўзлари – уларни ожизлигини янада бўрттириб беради.

«Касал» сўзи  эса уни даволаниши кераклигини уқтиргандай бўлади.

“Кар”, “фалаж”, “онгги паст”, «қўлсиз», “оёқсиз”, «касал» сўзлари ҳамдардлик ва ачинишни келтириб чиқаради.

 “Инвалид”, “онгги паст”, “даун” камситиш маъносидаги сўзларидан келиб чиқади.

«Ақлдан озган», «заиф фикрли», «жинни», «шизо» ва шунга ўхшаш сўзлар қўрқувни келтириб чиқаради, олдиндан айтиб бўлмайдиганлик хавф билан боғлиқ бўлиши мумкин. Бу, энг муҳими, тарбияли одамларнинг ҳар қандай шароитда қочадиган умумлаштиришдир.

«Ногирон одам», «ногиронлар аравачасида ўтирган одам», «умуртқа поғонаси шикастланган», «кўзи ожиз» иборалари мутлақо нейтрал бирлашмаларга сабаб бўлади. «Ногирон» сўзини ишлатиш турли хил ҳиссиётларни келтириб чиқаради, аммо умуман олганда, кўпчилик буни маъқул деб билади.

Тўғри, биринчи қарашда, айрим сўзларни турмуш тарзида ишлатиш жуда ғалати ва кулгили кўриниши мумкин. Эҳтимол, кундалик нутқда «имконияти чекланган шахс» кенг қўлланилмайди. Биринчидан, бу бурилиш жуда узун, ноқулай ва иккинчидан, аниқ эмас: ҳар қандай одамнинг имкониятлари маълум даражада чекланган. Худди шундай, одамлар «руҳий касалликка чалинган одам» ёки «ҳаракат қилишда қийналаётган одам»ни оғзаки тилда ишлатишлари даргумон.

Бошқа томондан, ногиронлар бир-бири билан алоқа қилишда фойдаланадиган жаранглар мавжуд. Улар «суянчиқ», «ногиронлар аравачаси» каби сўзларни ишлатиш одатий ҳол деб биладилар. Бироқ, бу иборалар кенг қўлланилиши ва кенг тушунилиши мумкинлигини кутиш қийин. Диққат қилиш керак бўлган яна бир нарса: сўзлар ва ибораларни танлашда стереотиплардан қочиш керак. «Жабрланувчилар» – бу абадий бахтсиз ва ожиз одамнинг ҳаддан ташқари драматик қиёфаси. Бирор нарсага қарамай, “енгиб чиққан”, “қаҳрамон” “ғолиб” деган атамаларни ҳам ишлатиш ноўрин ҳисобланади. Ушбу терминлардан ишлатиш қандай қилиб бу ногиронларнинг ўзлари учун тўғри бўлиши ҳақида сўрашдан ҳеч ҳам тортинманг.

Биз тушунамизки, кўплаб ўқувчилар таклиф этилган вариантларнинг ҳеч бирига рози бўлмайди. Мана бир неча йилдирки, масалан, баъзи одамлар «имконияти чекланган одам» иборасини принципиал равишда қўллайдилар, бошқалари эса «ногирон» сўзи кўпроқ мос келади деб ҳисоблашади. Кўпчилик бизга ҳар қандай сўзни ишлатиш мумкинлигини айтди, унинг атрофидаги мавжуд бўлган стереотипларни ўзгартириш муҳимроқдир деган фикрларни билдиришди.

Бизнинг нутқимиз одоб-ахлоқ қоидалари билан боғлиқ. Аммо, ҳатто тўғри иборалардан фойдалансангиз ҳам, агар сиз унинг ногиронлиги билан боғлиқ баъзи нюансларни ҳисобга олмасангиз, ўзингизни ва суҳбатдошингизни шарманда қилишингиз мумкин. Қандай қилиб ўзингизни тўғри тутишни билмасангиз, ўзингизни ноқулай ҳис қиласиз. Бунга йўл қўймаслик учун сизга ёрдам беришни ва ўз тажрибамизга асосланиб ногиронлар томонидан ёзилган тавсияларни беришни хоҳлаймиз.

Эсда тутинг!

Агар сиз кўчада ногирон одамни кўрсангиз, бу у тиланчилик қилиш учун у ерга борганини ёки кўчага чиққанини англатмайди. Ҳаддан ташқари раҳм-шафқат ва хушёқишни кўрсатиш шарт эмас: ўзингизни унга тенг тутинг, уни ҳеч қандай сиздан камчилиги йўқлигини ҳис қилиши учун соғлом одамни кўргандай мулоқотда бўлинг.

Этикетнинг 10 та умумий қоидаларидан хабарингиз борми?

Ушбу 10 та қоидадан АҚШнинг давлат хизмати ходимлари фойдаланадилар.

1. Ногирон одам билан суҳбатлашаётганингизда, суҳбат пайтида иштирок этаётган одам ёки имо-ишора тили билан унинг таржимони орқали  эмас, тўғридан-тўғри у билан гаплашинг.

2. Сизни ногирон одам билан таништирганда, у билан қўл бериб кўришиш мақбулдир – ҳатто қўлларини силжитиш қийин бўлган ёки протез тақаётганлар ҳам қўлларини чапга ҳам, ўнгга яхши силкита олиши мумкин.

3. Сиз кўзи яхши кўрмайдиган ёки ожиз одам билан учрашганда, ўзингизни ва сиз билан бирга келган одамларни ҳар бирини албатта таништиринг. Агар сиз гуруҳда умумий суҳбатингиз бўлса, ҳозир ким билан мулоқотга киришаётганингизни тушунтиришни унутманг ва ўзингизни албатта таништиринг.

4. Агар сиз ёрдам таклиф қилсангиз, унинг қабул қилинишини кутинг ва кейин нима ва қандай қилиш кераклигини сўранг.

5. Ёш бўлмаган ногиронларга катталар каби муомала қилинг. Уларни яқиндан билсангизгина исмини айтиб ва сен деб мурожаат қилишингиз мумкин.

6. Бировнинг ногиронлар аравачасига суяниб туриш ёки осилиб туриш, худди унинг эгасига суяниб ёки осилиб туриш билан бир хилдир. Ногиронлар аравачаси – бу фойдаланадиган одамнинг тегиб бўлмайдиган мулкидир.

7. Нутқида муаммолари бўлган одам билан гаплашаётганда диққат билан уни тингланг. Сабр қилинг, одамни нутқини тугатишини кутинг. Уни тузатманг ёки у учун гапни якунламанг. Ҳеч қачон, агар уни тушунмасангиз ўзингизни уни тушунгандай тутманг. Тушунганингизни такрорланг, у одам сизга яна жавоб беради, сиз эса уни тушунасиз.

8. Агар сиз ногиронлар аравачаси ёки қўлтиқтаёқдан фойдаланган одам билан гаплашсангиз, ўзингизни шундай жойлаштирингки, кўзларингиз уни кўзлари билан бир хил даражада бўлсин, шунда сиз билан гаплашиш осонроқ бўлади.

9. Эшитиши қийин бўлган одамнинг эътиборини жалб қилиш учун қўлингизни силкитиб ёки елкасига енгилгина уриб қўйинг.

10. Тўғридан-тўғри унинг кўзларига қаранг ва аниқ гапиринг, аммо эсда тутингки, эшитиш қобилияти паст бўлган барча одамлар лабларни ўқий олишмайди. Улар билан гаплашаётганингизда ўзингизни шундай тартибда жойлашингки, сизга нур тушиб турсин, шунда сиз аниқ кўринасиз, ҳеч нарса (озиқ-овқат, сигарет, қўллар) сизни безовта қилмаслигига ҳаракат қилинг. Тинчланинг. Агар тасодифан хато қилсангиз, хижолат бўлманг.

Доимо ёдда тутинг!!!

Ногирон одамларнинг асосий муаммоларидан бири ёлғизлик, тўлиқ алоқа қилишнинг иложи йўқлиги. Бироқ, ҳар бир ҳолатда, улар билан юзага келаётган муаммолар ва ўзига хос қийинчиликлар турличадир. Ушбу мураккаб вазиятлар ҳар доим ҳам инсоннинг характерига яхши таъсир кўрсатмайди. Ёлғиз қолиш жуда қийин. Албатта, маълум бир касалликка хос бўлган ўзига хос психологик хусусиятлар ҳам мавжуд. Масалан, диабет касаллиги билан оғриган одамларда асабийлашиш, юраклар – ташвиш ва қўрқув билан ажралиб туради. Даун синдроми бўлган одамлар, қоида тариқасида, меҳрибон ва ишонувчан бўлишади. Мулоқотда асосий нарса очиқ ва дўстона бўлишди.  

Ҳаракатланишда қийинчиликлари бўлган одамлар билан қандай мулоқот қилишингиз керак?

1. Ногиронлар аравачаси инсоннинг дахлсиз макони эканлигини унутманг. Унга суянманг, итариб юборманг, оёқларингизни унинг рухсатисиз қўйманг. Ногиронлар аравачасини унинг рухсатисиз юргазиш, одамни унинг рухсатисиз ушлаш ва олиб юриш билан баробардир.

2. Ёрдам беришдан олдин ҳар доим ёрдам керакми ёки йўқлигини сўранг. Агар уни оғир эшикни очиш ёки узун қозиқли гилам бўйлаб юриши керак бўлса, ёрдамингизни таклиф қилинг.

3. Агар сизнинг ёрдам бериш таклифингиз қабул қилинса, нима қилиш кераклигини сўранг ва кўрсатмаларга аниқ амал қилинг.

4. Агар сизга аравачани бошқа жойга кўчиришга рухсат берилса, аввал уни аста-секин юргазинг, чунки аравача тезликни тезлаштири мумкин ва кутилмаган итариш мувозанатни йўқотишига олиб келади.

5. Ҳар доим тадбирлар режалаштирилган жойларнинг мавжудлигини шахсан текширинг. Қандай муаммолар ёки тўсиқлар пайдо бўлиши мумкинлигини ва уларни қандай ҳал қилиш мумкинлигини олдиндан сўранг.

6. Ногиронлар аравачасида бўлган одамни орқа ёки елкасига урманг.

7. Иложи бўлса, юзингизни бир хил даражада бўлиш учун ўзингизни жойлаштиринг. Суҳбатдошингиз бошини орқага ташлаб қўйиши керак бўлган вазиятдан қочинг.

8. Агар меъморий тўсиқлар бўлса, одамни олдиндан қарор қабул қилиш имкониятига эга бўлиши учун улар ҳақида огоҳлантиринг.

9. Шуни эсда тутингки, қоида тариқасида, ҳаракатланиш муаммолари бўлган одамларда кўриш, эшитиш ва тушуниш билан боғлиқ муаммолар бўлмайди.

10. Ногиронлар аравачасидан фойдаланиш зарурати фожиа деб ўйламанг. Бу (агар меъморий тўсиқлар бўлмаса) эркин ҳаракатланиш усули. Ногиронлар аравачасидан улар тезроқ ҳаракатланиш учун фойдаланадилар.

Кўриш қобилияти ёмон ёки кўзи ожиз инсонлар билан қандай мулоқотда бўлишингиз керак?

Визуал бузилиш жуда кўп даражага эга. Бир киши бутунлай кўзи ожиз ёки кўриш қобилияти ёмон бўлиши мумкин. Тўлиқ кўзи ожиз одамлар фақат 10% атрофида, қолган одамлар қолдиқ кўринишга эга, ёруғлик ва сояни, баъзан объектнинг ранги ва тасаввурларини фарқлаши мумкин. Баъзиларда заиф периферик кўриш, бошқаларда эса яхши периферик тўғридан-тўғри заиф кўриш бўлади. Буларнинг барчаси мулоқот қилишда эътиборга олиниши керак.

1. Ёрдамингизни таклиф қилиб, одамни йўналтиринг, қўлини ушлаб олиш керак эмас, одатдагидек боринг. Кўр одамни ушлаб, уни судраб юришнинг ҳожати йўқ.

2. Агар ёрдамингиз рад этилса, хафа бўлманг.

3. Қаерда эканлигингизни қисқача тасвирлаб беринг. Масалан: «залнинг марказида сиздан тахминан олти қадам нарида стол бор.»Ёки:» эшикнинг чап томонида, сиз кирганингизда-қаҳва столи.»Тўсиқлар ҳақида огоҳлантиринг: зиналар, кўлмаклар, қудуқлар, қувурлар ва бошқалар.

4. Агар мос келадиган бўлса, овоз, ҳид, масофани ифодаловчи иборалардан фойдаланинг. Шуни ёдда тутингки, ҳар бир киши ҳам буни ёқтирмаслиги мумкин. Кўрган нарсаларингизни улашинг.

5. Ногиронларнинг йўл кўрсатиб кетувчи итларига оддий уй ҳайвонлари каби муомалада бўлманг. Буйруқ берманг, тегманг ва у ит билан ўйнаманг.

6. Итнинг қамишини олманг ва судраманг.

7. Брайл, катта шрифт, флоппи, аудио кассеталарда қандай маълумот олишни истаётганини ҳар доим сўранг. Агар сиз маълумотни керакли форматга таржима қила олмасангиз , уни ўзида мавжуд бўлган шаклда беринг-бу ҳеч нарсадан кўра яхшироқдир.

8. Агар кўзи ожиз одамга у бу китобни ўқиб беришни режалаштириган бўлсангиз, аввал бу ҳақда огоҳлантиринг. Оддий овоз билан ўқиб беринг. Агар бу ҳақда ўзи сўрамаса, баъзи маълумотларни ўтказиб ўқиманг. Агар бу муҳим хат ёки ҳужжат бўлса, уни ушбу ҳужжат ҳақида ишонч ҳосил қилиш учун қўлига теккизиш керак эмас. Шу билан бирга, ўқишни тушунтириб бериш билан алмаштирманг. Кўзи ожиз одам ҳужжатни имзолаши керак бўлса, уни албатта ўқиб беринг. Ногиронлик, кўзи ожиз кишини ҳужжат билан боғлиқ жавобгарликдан озод қилмайди.

9. Кўзи ожиз одам сизни кўрмаса ҳам, гапираётганизда унга тўғридан-тўғри мурожаат қилинг, унинг ёнида турган шеригига эмас.

10. Ҳар доим ўзингизни ва бошқа суҳбатдошларни, шунингдек, суҳбатга киришмаётган бўлса ҳам эшитиб турганларни ҳам кўзи ожиз одамга таништиринг.

11. Кўзи ожиз одамга ўтиришни таклиф қилганизда, уни стулга ўтирғизиб қўйманг, балки унинг қўлини стулнинг орқа суянчиғига йўналтиринг. Агар сиз уни бегона нарсалар билан таништирсангиз, унинг қўлини предметни устига қўйиб пайпаслаттирманг, балки унга объектни эркин тегизиш имкониятини беринг.

12. Бир гуруҳ кўзи ожизлар билан мулоқот қилсангиз, ҳар сафар мурожаат қилаётган кишингизни исми билан чақиришни унутманг.

13. Суҳбатдошингизни бўш жойга кўчиришга мажбур қилманг: агар сиз бошқа жойга ўтмоқчи бўлсангиз, уни огоҳлантиринг.

14. «кўрмоқ, қараш» ибораларини ишлатиш одатий ҳолдир. Кўзи ожиз одам учун бу «қўллари билан кўриш, тегиниш” деган маънони англатади.

15. Одатда имо-ишоралар, иборалар билан бирга келадиган ноаниқ таърифлар ва кўрсатмалардан қочинг: «шиша столнинг бир жойида», бу сизга яқин…». Кўрсатмаларингизни аниқ бўлишига ҳаракат қилинг: «столнинг ўртасида шиша», «сизнинг ўнг тарафингиздаги стул». Имо-ишораларни сўзларга кўчиришга ҳаракат қилинг.

16. Агар кўзи ожиз одам кетаётган йўналишидан чиқиб кетганини сезсангиз, унинг ҳаракатини узоқ масофадан туриб тушунтириб тўғирламанг, унга яқинлашиб, тўғри йўлга чиқишига ёрдам беринг.

17. Зиналардан пастга тушириш ёки кўтаришда уларнинг қадамларини перпендикуляр қўйиши учун йўналтиринг. Юраётганингизда кескин ҳаракатлар қилманг. Кўзи ожиз одам билан бирга юраётганингизда қўлингизни унинг орқа белига қўйманг-бу унга ноқулай.

Эшитиш қобилияти паст бўлган инсонлар билан қандай мулоқот қилишни биласизми?      

1. Эшитиш қобилияти паст одам билан гаплашаётганда унга тўғридан- тўғри қаранг.

2. Юзингизни қўлларингиз, сочларингиз ва бошқа нарсалар билан тўсиб қўйманг. Суҳбатдошингиз юз ифодасини кузатиши керак.

3. Эшитмасликнинг бир неча турлари ва даражалари мавжуд. Шунга кўра, эшитиш қобилияти паст одамлар билан мулоқот қилишнинг кўплаб усуллари мавжуд. Агар сиз қайси бирини афзал кўришни билмасангиз, улардан сўранг.

4. Баъзи одамлар эшитишлари мумкин, лекин индивидуал товушларни нотўғри қабул қилишади. Бундай ҳолда, тегишли даражани танлаб, баландроқ ва аниқроқ гапиринг. Бошқа ҳолатда эса, сиз овоз баландлигини пасайтиришингиз керак, чунки одам юқори частоталарни сезиш қобилиятини йўқотган бўлади.

5. Эшитиши қийин бўлган одамнинг эътиборини жалб қилиш учун уни исм билан чақиринг. Агар жавоб бўлмаса, сиз одамга қўлингизни силкитишингиз ёки елкасига енгил теккизишингиз мумкин.

6. Аниқ ва равон гапиринг. Жуда кўп бир нарсани таъкидлаш шарт эмас. Айниқса қулоғига қичқириб тушунтириш керак эмас.

 7. Агар сиздан бирор нарсани такрорлаш сўралса, жумлангизни бошқа сўзлар билан тушунтириб кўринг. Имо-ишоралардан фойдаланинг.

8. Сизни тушунишганига ишонч ҳосил қилинг. У сизни тушуняптими ёки йўқми, деб сўранг.

 9. Агар сиз рақамни, техник ёки бошқа мураккаб атамаларни ўз ичига олган маълумотни берсангиз, аниқ тушунарли бўлиши учун қоғозда ёзиб беринг ёки факс, электрон почта орқали ёки бошқа усулда беринг.

10. Агар оғзаки мулоқотда қийинчиликлар бўлса, ёзишиш осонроқ бўладими-йўқлигини сўранг. «Яхши, бу муҳим эмас …» деманг. Хабарлар оддий бўлиши керак.

11. Сизни ўраб турган муҳит ҳақида унутманг. Катта ёки гавжум хоналарда эшитиш қобилияти паст одамлар билан мулоқот қилиш қийин. Ёрқин қуёш ёки соя ҳам тўсиқ бўлиши мумкин.

12. Мавзуни огоҳлантиришсиз ўзгартирманг. Ўтиш сўз бирикмаларидан фойдаланинг: «ОК, энди муҳокама қилишимиз керак …

13. Кўпинча қулоғи эшитмайдиган одамлар имо-ишора тилидан фойдаланадилар. Агар сиз таржимон орқали мулоқот қилсангиз, таржимон билан эмас, балки сиз билан гаплашаётган одам билан боғланишингиз кераклигини унутманг.

14. Эшитиш қобилияти паст одамларнинг ҳаммаси ҳам лабларни ўқий олишмайди. Сизнинг энг яхши гаровингиз – бу биринчи учрашганингизда бу ҳақда сўраш. Агар суҳбатдошингиз бундай маҳоратга эга бўлса, сиз бир нечта муҳим қоидаларга амал қилишингиз керак.

15. Ўнта сўзнинг атиги учтаси яхши ўқилади.

16. Сиз гаплашаётган одамга қарашингиз ва аниқ, секин гапиришингиз, содда ибораларни ишлатишингиз ва аҳамиятсиз сўзлардан қочишингиз керак.

Ривожланишида кечикиш бўлган ва сўзлашишда муаммолари бўлган одамлар билан қандай мулоқот қилишни биласизми?

1. Содда бўлган сўз ва иборалардан фойдаланинг, ўзингизни аниқ ифода этинг.

2. Агар суҳбатдошингиз оғзаки кликлардан ва мажозий иборалардан таниш эканлигига ишончингиз комил бўлмаса, уларни ишлатишдан сақланинг.

3. «Юқоридан туриб»  гапирманг. Улар сизни тушунмайди деб ўйламанг.

4. Вазифалар ёки лойиҳа ҳақида гапирганда, ҳамма нарсани «қадамма-қадам» айтиб беринг. Суҳбатдошингизга унга тушунтирганингиздан сўнг, ҳар бир қадам бўйича тушунганига ишонч ҳосил қилинг.

5. Ривожланишида кечикиш бўлган катталар бошқа катта ёшдагиларга ўхшаш тажрибага эга эканлигини унтуманг.

6. Агар керак бўлса, расмлар ёки фотосуратлардан фойдаланинг. Бир неча марта такрорлашга тайёр бўлинг. Агар бир неча марта сизни тушунмаса, таслим бўлманг.

7. Ривожланишида муаммолар бўлган одамга худди бошқа соғлом одамларга муомала қилганингиздек муомала қилинг. Суҳбатда сиз бошқалар билан муҳокама қиладиган бир хил мавзуларни у билан муҳокама қилинг, масалан, ҳафта охири режалари, таътил, об-ҳаво, сўнгги воқеалар.

8. Туғридан-тўғри мурожаат қилинг.

9. Шуни эсда тутингки, ривожланишида кечикиш бўлган одамлар ҳам ваколатли ҳужжатлар имзо қўйишлари, шартномалар тузишлари, овоз беришлари, тиббий ёрдамга розилик беришлари мумкин.

10. Агар керак бўлса, сиз ўзингизнинг хабарингиз ёки таклифингизни қоғозга ёзиб беришингиз мумкин. Телефон рақамингизни қоғозда кўрсатинг, кейинги учрашувда ушбу маслани муҳокама қилишни таклиф этинг.

Психиатрик муаммолари бўлган одамлар билан ривожланишида  муаммолари мавжуд бўлган одамлар бир хил эмас. Руҳий муаммолари бўлган одамларда ҳиссий сиқилиш ёки тартибсизлик бўлиши мумкин, бу уларнинг ҳаётини мураккаблаштиради. Уларнинг ўзига хос ва ўзгарувчан дунёқараши бор.

1. Руҳий касалликлари бўлган одамлар қўшимча ёрдам ва махсус даволанишга муҳтож деб ўйлашнинг ҳожати йўқ.

2. Руҳий касалликлари бўлган одамларга индивидуал муносабатда бўлинг. Худди шу ногиронлиги бўлган бошқа одамлар билан тажрибага асосланиб, эрта хулоса чиқаришнинг ҳожати йўқ.

3. Руҳий касалликлари бўлган одамлар бошқаларга қараганда зўравонликка кўпроқ мойил деб ўйламаслик керак. Бу афсона. Агар сиз самимий бўлсангиз, улар ўзларини эркин ҳис қилишади.

4. Руҳий ногирон одамлар ҳар доим дори-дармонларни қабул қилишлари ёки истеъмол қиладилар деган фикрлар нотўғри.

5. Руҳий ногирон одамлар ҳужжатларни имзолашлари ёки даволанишга розилик бера олмаслиги ҳақиқат эмас. Чунки уларнинг ногиронлик даражаси турли хил бўлади. Ушбу ҳолат қонун ҳужжатларда ҳам ўз аксини топган.

6. Ақлий ногиронлиги бўлган одамларнинг аксарият одамларга қараганда тушуниш ёки паст даражадаги ақлга эга эканлиги ҳақиқат эмас.

7. Ақлий имконияти чекланган одамлар ишлашга қодир эмаслиги ҳақиқат эмас. Улар маълум кўникма ва қобилиятларни талаб қиладиган кўплаб вазифаларни бажара оладилар.

8. Ақли заиф одамлар ўзларига нима яхши ва нима ёмонлигини билишмайди деб ўйламанг.

9. Агар руҳий касалликка чалинган одам хафа бўлса, унга ёрдам бериш учун нима қилишингиз мумкинлигини босиқ оҳангда сўранг.

10. Ақли заиф одам ҳаяжонланишни бошдан кечира олмайди деб ўйламанг.

11. Агар сизда бирон бир сабаб бўлса ҳам, ақлий заифлиги бўлган одам билан кескин гаплашманг.

Нутқида муаммолар бўлган одамлар билан қандай мулоқотга киришасиз?

1. Нутқида муаммолар бўлган одамлар эътиборсиз қолдирманг, чунки уларни тушуниш сизнинг манфаатларингизга мос келади.

2. Гапиришда қийналган одамни гапини чалғитманг ёки тузатманг. Суҳбатни у аллақачон ўз фикрини тугатганига амин бўлганингизда бошланг.

3. Суҳбатни тезлаштиришга уринманг. Қийин нутқи бўлган одам билан суҳбат сизга кўпроқ вақт талаб қилишига тайёр бўлинг. Агар сиз шошаётган бўлсангиз, кечирим сўраш ва бошқа бўш вақт ҳақида келишиб олиш яхшироқдир.

4. Суҳбатдошнинг юзига қаранг, кўз билан алоқа қилинг. Ушбу суҳбатга барча эътиборингизни беринг.

5. Гапиришдаги қийинчилик одамнинг ақл даражасининг пастлигидан далолат беради, деб ўйламанг.

6. Агар бирор киши гапиришда қийналса, у билан бирга бўлган суҳбатдошига саволлар, шарҳлар ёки сўровлар билан мурожаат қилманг.

7. Қисқа жавобларни ёки бош қимирлатишни талаб қиладиган саволларни беришга ҳаракат қилинг.

8. Агар сизга айтилган нарсани тушунмасангиз, ўзингизни тушунгандай тутманг. Қандай тушунганингизни такрорланг ва суҳбатдошнинг муносабати сизга ёрдам беради. Ўзингиз тушунмаган нарсани яна сўрашга уялманг. Агар сиз ҳали ҳам тушуна олмасангиз, сўзни секинроқ, эҳтимол ҳарф билан айтилишини сўранг.

9. Шуни унутмангки, нутқда қийналаётган одам ҳам нутқ сўзлаши керак. Унга халақит берманг ва уни сиқманг. Гапираётганни шошилтирманг.

10. Гапиришда қийналган одам сизни тушунмайди деб ўйламанг.

11. Бошқа одамларнинг овозли мосламалари билан ўйнатманг, чунки улар инсоннинг шахсий иши.

12. Агар сиз мулоқотда муаммоларга дуч келсангиз, суҳбатдошингиз бошқа усулни – ёзишни, босиб чиқаришни хоҳламаслигини сўранг.

Гиперкинезли (дцп) одамлар билан қандай алоқа қиласиз?         

Гиперкинез – одатда мия ярим фалажи билан оғриган одамларга хос бўлган тананинг ёки оёқ-қўлларнинг ноодатий ҳаракатлари. Мажбурий ноодатий ҳаракатлар орқа мия шикастланган одамларда ҳам пайдо бўлиши мумкин.

1. Агар сиз гиперкинезли одамни кўрсангиз, унга аниқ эътибор билан қарамаслик керак.

2. Гаплашаётганда суҳбатдошингизнинг ноодатий ҳаракатларига чалғиманг, чунки сиз беихтиёр бирон муҳим нарсани эшитмай қолишингиз мумкин, натижада икковингизни ҳам ноқулай аҳволга соласиз.

3. Ҳамманинг эътиборини жалб қилмасдан беғараз ёрдам таклиф этинг.

4. Гиперкинесия билан оғриган одам билан столга ўтиришдан олдин, унга қайси сервис қулайлигини сўранг. Унга чуқур ёки аксинча, саёз идишлар, паст ёки баланд чашка ва бошқалар керак бўлиши мумкин.

5. Агар дўконда гиперкинесия билан оғриган одам сиздан ҳамёнини олиб, пулини тўлашда ёрдам беришини сўраса ёки сумкасига харид қилинган буюмини солиб қўйишингизни сўраса, ушбу сўровни бажаришдан қўрқманг. Унинг ўрнига пул тўлашингиз шарт эмас. Агар сиздан телефон рақамини териш сўралса, телефон картангизнини унинг қурилмасига киритиш шарт эмас.

6. Транспортда: автобусга кираверишда (троллейбус, трамвай), ёрдамингизни таклиф қилишдан олдин, бунинг зарур ёки йўқлигини ундан сўранг. Бегона одамларнинг ёрдами баъзи одамларни безовта қилиши мумкин. Ўтирган жойингизни унга бўшатиб берганизда, унга ўтиришини талаб қилманг.

7. Агар сиз кино ёки театрга чипта сотиб олган бўлсангиз, гиперкинезли одам ёки одамлар учун бошқа жойларга кўчиб ўтишда бошқа томошабинларга халақит бермайдиган жойларни танланг. Агар бундай жойлар бўлмаса, коридорда қўшимча жойлар тўғрисида маъмурият билан келишиб олишингиз керак.

8. Бирор одамни гиперкинези билан зиддият қилишдан қўрқманг, уни қўзғашдан қўрқинг. «Фақат ташвишланманг», «яхши» позицияси вақтни ва асабни йўқотишига олиб келади. Ҳатто суҳбатдошингиз асабийлашаётганини кўрсангиз ҳам, мулоҳазангизни тинч тушунтиринг.

9. Гиперкинез одамлар билан нутқда ҳам қийинчиликлар мавжуд. Бундай ҳолда, «нутқида муаммолар бўлган одамлар» бўлимида келтирилган тавсияларни тинглашингизни маслаҳат берамиз.

Ва ниҳоят … Ҳақиқатан ҳам аниқ кўринадиган ҳақиқат: агар сиз кўчада ногирон одамни кўрсангиз – бу у тиланчилик учун у ерда юрганини англатмайди. Ҳаддан ташқари раҳм-шафқат ва хушёқишни кўрсатишга ҳожат йўқ: бундай ҳаракат уни ўзингизга тенг кўрмаслигизни англатади.

Албатта ҳаёт турмуш тарзимизда ногиронлар билан мулоқотга киришиш ўзига хос қийинчилик туғдириши мумкин. Ушбу муаммоли вазиятларда биз жаҳон руҳшунослари томонидан берилган тавсияларга амал қилишимиз, ушбу вазиятларда енгил ечим топишимиз мумкин бўлади.

Энг асосийси ёдда тутинг!

Уни ўзингизга тенг деб тан олинг!

Одатда, соғлом одамларнинг юзида ногирон одам пайдо бўлганда биринчи нарса қўрқув ва тартибсизликдир. Айниқса, агар бизнинг рўпарамизда мия фалажидан азоб чекаётган, юз мушакларини бошқаролмайдиган одам турган бўлса – ҳатто салом айтолмайдиган ёки бошини умуман қимирлатолмайдиган даражада бўлса,  бундай пайтларда биз тезроқ уятчан кўзларимизни ерга туширамиз.  Буни қилишнинг эса умуман ҳожати йўқ! Ногирон учун қила оладиган энг ёмон нарса бу унга «у бундай эмас» эканлигини яна бир бор эслатишдир. Ҳамма нарса ўз ўрнида эканлигини даъво қилиш яхшидир. Бунинг учун эса ногирон одамга қарашдан ва у билан фаол алоқада қилишдан қўрқмаслик керак. Ногирон киши билан гаплашаётганда, суҳбат пайтида тўғридан-тўғри мурожаат қилинг. Унинг имкониятларидан фойдаланинг. Касал одам билан алоқа қилганда, бепарволик билан уни ва ўзингизни ноқулай вазиятга туширмаслик керак. Агар сиз бундай одам билан боғланишингиз керак бўлса, аввал унинг яқинлари билан унинг ҳақиқий имкониятлари қандай эканлигини текширинг. Масалан, мия ярим фалажига чалинган кўп одамлар нима ҳақида гап кетаётганлигини жуда яхши билишади. Аммо айни пайтда улар қўлларини ёки оёқларини ҳаракатга келтира олмайдилар.  Агар сиз кичик болалар билан гаплашганингиз сингари улар билан баланд овозда гаплашсангиз, уларни хафа қилишингиз мумкин.

Раҳм кўрсатмасликка ҳаракат қилинг!

Ҳақиқат шундаки, агар яқинлар ушбу ҳақиқатни тўғри қабул қилмаса, ногиронлар аравачасида ўтирган одамнинг ҳаёти ҳеч қачон яхшиланмайди. Бундай ҳолда, йиғлаш ва кўз ёшлар фақат одамни хафа қилади. Аксинча, унга касалликка қарши курашиш учун жасорат керак. Ва яқин атрофдагиларнинг энг яхши тактикаси ачиниш эмас, балки унинг кучига ва хотиржамлигига ишонишдир. Агар одам безовталанадиган бўлса, касаллик билан курашиш мумкин эмас. Босиқлик – барча ютуқлар ўрнатиладиган платформадир. Шунинг учун, ногирон одам билан бўлганингизда, ачинарли кўринишни олиб ташланг. Яхшиси, уни яхши табассум билан қўллаб-қувватланг.

Сўзлар. Биз уларни қандай чақиришимиз – бу муҳимдир!

Улар билан бевосита мулоқот қилишда юқорида келтириб ўтилган, руҳшунослар томонидан тавсия этилаётган терминалогия, сўз бирикмаларидан фойдаланишга ҳаракат қилинг! Бу улар учун жудаям муҳимдир!