Кириш

Маълумки, юртимизда сайлов қонунчилиги бошқа соҳалар каби жамият ва давлат эҳтиёжларидан келиб чиққан ҳолда изчил равишда такомиллаштириб борилмоқда. Асосийси, бу ислоҳотларнинг барчаси халқимиз истаклари ҳамда сайловга оид халқаро стандартлардан келиб чиқиб амалга оширилмоқда.

Маълумки, сайловлар орқали фуқаролар жамият ва давлат ишларини бошқаришда бевосита иштирок этиб, давлат органларини демократик тарзда шакллантиришга ўз хоҳиш-иродаларини тўғридан-тўғри билдириш имкониятига эга бўлади. Бошқача айтганда, сайловлар – демократик тизимнинг устунларидан бири ҳисобланади.

Сир эмаски, фуқаронинг сайлов ҳуқуқлари ва эркинликлари мавзуси нуфузли халқаро ташкилотлар диққат-эътиборда бўладиган масаладир. Ҳозирги пайтда дунёда сайлов ҳуқуқлари ва эркинликларини таъминлашга оид халқаро стандарт ҳисобланадиган 20 дан зиёд халқаро-ҳуқуқий ҳужжатлар мавжуд.

Айтиш жоизки, миллий сайлов қонунчилигимиз юқорида санаб ўтилган сайлов тўғрисидаги халқаро стандартларга тўла мос келади.

Ўзбекистонда президентлик сайлови жараёнида нафақат сиёсий партиялар ва масъул давлат органларининг вакиллари, балки фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, нодавлат нотижорат ташкилотлари ва фуқаролик жамиятининг бошқа институтлари вакиллари ҳам бевосита иштирок этишлари ҳамда жамоатчилик назорати ҳуқуқидан самарали фойдаланишлари учун норматив-ҳуқуқий асослар яратилган.

Рисолада сайловларда очиқлик ва ошкораликни таъминлаш бўйича энг асосий тушунча ва маълумотлар содда усулда, шунингдек, инфографикалар асосида тақдим этилмоқда.

I. Очиқлик ва ошкоралик принципи нимани англатади

Ошкоралик принципи – бу сайловларнинг очиқдан-очиқ, сайлов вақти ва овоз бериш жойлари олдиндан эълон қилинган ҳолда ўтказилиши ҳамда унинг бориши ва натижалари ҳақида ахборот берилишидир. Ҳар бир фуқаро сайловларнинг бориши ҳақида хабардор бўлиш ва ўзининг сайловчилар рўйхатига кирганлигини текширишга ҳақли.

Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва сайлов қонунчилигимизда сайловларнинг умумийлик, тенглик, тўғридан-тўғри, яширин овоз бериш, кўппартиявийлик, муқобиллик, очиқлик ва ошкоралик, эркинлик, адолатлилик ва ҳаққонийлик каби халқаро ҳуқуқнинг умум эътироф этилган демократик принциплари ўз ифодасини топган.

Демак, мазкур принцип бутун сайлов кампанияси очиқлик ва ошкоралик асосида тузилишини англатар экан. Бунда ҳар бир сайловчи сайлов кампанияси давомида сайлов округлари ва участкаларини тузишга, сайлов комиссияларининг таркиби, комиссиялар жойлашган манзил ва иш вақтига, депутатликка номзодларни рўйхатга олиш, овоз бериш ва сайлов якунларига доир ахборотни излаш, олиш ва тарқатиш ҳуқуқига эга.

Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 32-моддасида мамлакатимиз “фуқаролари жамият ва давлат ишларини бошқаришда бевосита ҳамда ўз вакиллари орқали иштирок этиш” ҳуқуқлари ва бундай иштирок этиш “ўзини ўзи бошқариш, референдумлар ўтказиш ва давлат органларини демократик тарзда ташкил этиш, шунингдек, давлат органларининг фаолияти устидан жамоатчилик назоратини ривожлантириш ва такомиллаштириш йўли билан” амалга ошириши белгилаб қўйилган.

Ўзбекистон Республикасининг Сайлов кодекси 3-моддасига кўра, сайлов очиқ ва ошкора ўтказилади. Ўзбекистон Республикасининг Сайлов кодексида очиқлик ва ошкораликнинг асосий принцип сифатида берилиши БМТнинг Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси, Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакт, Парламентлараро Иттифоқнинг Демократия тўғрисидаги умумжаҳон декларацияси каби халқаро сайлов стандартлари ҳамда ЕХҲТнинг инсонийлик мезонлари каби минтақавий ташкилотлар сайлов стандартларидаги қоидаларга таянади.

Мамлакатимизда ўтказилаётган Ўзбекистон Республикаси Президенти сайловини тавсифловчи энг муҳим хусусиятлардан бири – бу очиқлик ва ошкораликдир. Унга кўра, сайлов комиссиялари сайловга тайёргарлик кўриш ҳамда уни ўтказишга доир барча тадбирлар ҳақидаги маълумотларни сайловчиларга очиқ ва ошкора маълум қилади.

Демак, сайлов жараёнида очиқлик ва ошкораликни қуйидаги субъектлар таъминлайди:

• Сайлов комиссиялари;
• Оммавий ахборот воситалари;
• Халқаро кузатувчилар;
• Сиёсий партиялар;
• Ўзини ўзи бошқариш органлари.

Бўлажак сайловлардаги ҳар бир овоз эътиборга олинади ва ҳар бир фуқаро Ўзбекистон Республикаси Президентини сайлашда бевосита иштирок этади.

II. Сайлов комиссиялари фаолиятида очиқлик ва ошкоралик қандай таъминланади

Ўзбекистон Республикаси Президенти сайловининг очиқлик ва ошкоралик принципларига амал қилган ҳолда ўтишида сайлов комиссияларининг алоҳида ўрни бор.

Президент сайловини ўтказувчи сайлов комиссиялари тизими:

Марказий сайлов комиссияси

  Округ сайлов комиссиялари

Участка сайлов комиссиялари

Ўзбекистон Республикасининг Сайлов кодекси 9-моддасига биноан, Ўзбекистон Республикаси Президенти сайловини ўтказиш бўйича сайлов округлари Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳри чегаралари доирасида Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссияси (кейинги ўринларда – МСК) томонидан тузилади.

Эътибор беринг! Сайлов округларининг рўйхатлари уларнинг чегаралари, сайловчилар сони ва округ сайлов комиссияларининг жойлашган ери кўрсатилган ҳолда, сайловга камида етмиш беш кун қолганда, МСК томонидан тасдиқланади ҳамда расмий веб-сайтда, шунингдек, оммавий ахборот воситаларида эълон қилинади.

Ўзбекистон Республикаси Президенти сайловини ўтказиш бўйича округ сайлов комиссияси МСК томонидан сайловга камида етмиш кун қолганда, комиссия раиси, раис ўринбосари, котиби ва олти — саккиз нафар комиссия аъзосидан иборат таркибда тузилади.

Сайлов комиссиялари фуқароларни:

• ўз иши тўғрисида,
• сайлов округлари,
• сайлов участкалари тузилганлиги ҳақида,
• сайлов комиссияларининг таркиби,
• уларнинг жойлашган ери ва иш вақти тўғрисида хабардор этади;
• сайловчиларнинг рўйхатлари,
• сайловда иштирок этаётган сиёсий партияларнинг рўйхати билан таништиради;
• Ўзбекистон Республикаси Президентлигига, Қонунчилик палатаси депутатлигига, маҳаллий Кенгашлар депутатлигига номзодлар тўғрисидаги,
• шунингдек, овоз бериш ва сайлов якунлари ҳақидаги маълумотларни маълум қилади.

Эътибор беринг! Округ сайлов комиссияси сайлов участкаларининг тартиб рақамини белгилайди ҳамда телефон рақами, жойи ва овоз бериш биносини кўрсатган ҳолда, сайловчиларни ҳар бир участканинг чегаралари тўғрисида хабардор қилади.

Участка сайлов комиссиялари жойлашган биноларда сайловга оид қуйидаги маълумотлар очиқ тарзда фуқаролар эътиборига ҳавола этилади:

• сайлов участкасининг тартиб рақами кўрсатилган пешлавҳа;
• сайлов санасига бағишланган плакатлар;
• сайлов участкасининг харитаси;
• участка сайлов комиссияси аъзоларининг таркиби, иш режаси, навбатчиликлар жадвали ҳақидаги ахборот;
• сайловга тайёргарлик кўриш ва уни ўтказишга тааллуқли маълумотлар жойлаштириладиган махсус стенд;
• барча рўйхатга олинган номзодларнинг МСК, вилоят, туман, шаҳар сайлов комиссияси томонидан нашр қилинган таржимаи ҳоли ва дастури.

III. Оммавий ахборот воситалари сайловларнинг очиқлиги ва ошкоралигини қандай таъминлайди

Сўз ва ахборот эркинлиги, ўз фикрини эркин билдириш, ахборот олиш ҳуқуқи энг асосий ва халқаро тан олинган инсон ҳуқуқлари ва демократик жамиятнинг асосий элементларидан бири ҳисобланади.

Ёдда тутинг!

Участка сайлов комиссияси раиси ёки унинг ўринбосари оммавий ахборот воситалари вакилларини тегишли сайлов комиссияси томонидан берилган ҳужжатлар асосида рўйхатга олади.

МСК оммавий ахборот воситаларининг вакиллари учун мандат намунасини белгилайди. Оммавий ахборот воситалари сайловга тайёргарликнинг бориши ва сайлов қандай ўтаётганлигини ёритиб боради.

Эътибор беринг! Ўзбекистон Республикаси Сайлов кодексининг 54-, 58-моддаларига асосан, участка сайлов комиссиясининг раиси овоз бериш бошланганлигини ҳам, тугаганлигини ҳам оммавий ахборот воситалари вакиллари ҳозирлигида эълон қилади.

Қуйидаги ҳолларда ОАВ вакилининг аккредитацияси МСКнинг қарори билан муддатидан илгари тугатилиши мумкин:

• ОАВ вакили Сайлов кодекси, оммавий ахборот воситалари тўғрисидаги қонунчилик ҳужжатлари, МСКнинг қарорлари талаблари ва ушбу низом қоидаларини бузганида;
• ОАВнинг рўйхатдан ўтказилганлиги тўғрисидаги гувоҳ­номаси суд томонидан ҳақиқий эмас деб топилган бўлса;
• аккредитациядан ўтказиш тўғрисидаги аризада ёки унга илова қилинган ҳужжатда кўрсатилган маълумотлар ҳақиқатга мос келмаса;
• аккредитация қилинган ходим билан ОАВ таҳририяти ўртасида тузилган меҳнат шартномаси бекор қилинганда;
• ходимнинг аккредитациясини бекор қилишни сўраб ОАВ таҳририяти томонидан МСКга ёзма мурожаат йўлланган тақдирда;
• ОАВнинг чиқарилиши тўхтатиб турилганида ёки тугатил­ганида.
• МСК хорижий ОАВ вакилларини аккредитациядан ўтказишда Ўзбекистон Республикаси Ташқи ишлар вазирлиги билан ҳамкорлик қилади.

Хорижий ОАВ вакиллари, шу жумладан, ТИВдан аккредитациядан ўтган хорижий ОАВ вакиллари сайлов кампаниясини ёритиш мақсадида МСКдан аккредитациядан ўтиш учун ТИВга зарур ҳужжатларни илова қилган ҳолда мурожаат қиладилар. ТИВдан аккредитациядан ўтмаган хорижий ОАВ вакилларининг мурожаати тақдим этилган кундан кейин икки ҳафтадан кечикмай ТИВ томонидан кўриб чиқилади.

ТИВ МСКга хорижий ОАВ вакилларини аккредитациядан ўтказиш тўғрисида қуйидаги ҳужжатларни илова қилган ҳолда тақдимнома киритади:

• ходимнинг шахсини тасдиқловчи ҳужжат (ID-карта ёки паспортнинг фотосуратли бети) нусхаси (pdf форматда);
• ҳар бир ходим учун тўлдирилган ОАВ вакилини аккредитациядан ўтказиш анкетаси (pdf форматда);
• ходимнинг электрон фотосурати (оқ фонда, 3х4 см ўлчамда, jpeg форматда, камида 100 КВ ҳажмда, пиксел зичлиги 600dрi, сўнгги 90 кун ичида олинган бўлиши ҳамда ходимнинг юзи ва елкаларининг юқори қисми кўриниб туриши, файл номи фотосуратдаги шахснинг фамилияси ва исмидан иборат бўлиши керак).

Тақдимнома беш кунлик муддат ичида кўриб чиқилиб, МСК қарори асосида хорижий ОАВ вакилига аккредитациядан ўтганлиги тўғрисидаги гувоҳнома берилади.

Миллий сайлов тажрибасидан маълумки, 2021 йилда ўтказилган Президент сайловида Сайлов кампаниясига старт берилган кундан буён 140 та хорижий ва 197 та маҳаллий оммавий ахборот воситаларидан жами аккредитациядан ўтган 1 672 нафар ОАВ вакиллари (шундан 233 нафар хорижий ва 1 439 нафар маҳаллий ОАВ вакиллари) томонидан умумий ҳисобда 76 мингдан ортиқ материаллар эълон қилинди.

Илк бор номзодларнинг вакиллари ўртасида теледебатлар ўтказилди. Теледебатлар сайловчиларга ҳар бир сиёсий партия илгари сураётган ғояларни таққослашга имкон берган бўлса, партияларга эса давлат ва жамият ҳаётидаги ўзгаришларга доир қарашларини, янги таклиф ва ташаббусларини эркин ифода этиш имконини берди.

Мавзуга оид телекўрсатув ва радио­эшит­тиришлар мунтазам эфирга узатилиб, сайлов­чиларга сайлов жараёни босқичларини тушун­тирадиган роликлар намойиш этилади. Сайлов кампанияси босма ва интернет-нашрларда ҳам кенг ёритилади.

Президентликка номзодларнинг ҳар бири учун “Ўзбекистон-24”, “Ўзбекистон”, “Ёшлар”, “Маҳалла” ҳамда “Ма­даният ва маърифат” телеканалларида 210 дақиқа бепул эфир вақти ажратилди. Ҳар бир телерадиоканалда сиёсий партияларнинг сайловолди ташвиқотига оид телекўрсатувлари ва радио­эшит­тиришлари 150 сонияли блокда 4 мартадан эфирга узатиб борилди. Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси 13 та минтақавий телеканалида эса шу мақсадлар учун 1 минг 900 дақиқа вақт ажратилди. 

Оммавий ахборот воситалари вакиллари сайлов кампанияси даврида холис ахборотларни кенг, тезкор ва эркин тарқатиш учун аккредитация қилинади.

ОАВ вакили:

• сайловга тайёргарлик кўриш ва уни ўтказишга доир барча тадбирларни ёритиш;
• сайлов комиссияларининг мажлисларида ҳозир бўлиш;
• сайлов комиссияларининг қарорлари нусхаларини ОАВда ёритиш учун олиш;
• номзодлар кўрсатишга бағишланган йиғилишларда, ном­зодларнинг сайловчилар билан учрашувларида иштирок этиш;
• муддатидан олдин овоз беришни ўтказиш вақти ва жойи ҳақида хабардор бўлиш ҳамда ушбу жараённи кузатиш;
• сайлов куни овоз бериш хоналарида, шу жумладан, овозларни санаб чиқишда ҳозир бўлиш;
• сайлов комиссияларининг фаолиятига ҳамда овоз бериш жараёнига халақит бермасдан ва овоз беришнинг яширинлигини бузмасдан фото, видео, аудио ёзувларни амалга ошириш (қамоқда сақлаш ва озодликдан маҳрум этиш жойлари, ҳарбий қисмлар, даволаш муассасалари бундан мустасно);
• сайловчининг турган жойида унинг рухсати билан овоз бериш жараёнида ҳозир бўлиш;
• тегишинча округ, туман, шаҳар (бундан Тошкент шаҳар сайлов комиссияси мустасно) сайлов комиссиялари томонидан участка сайлов комиссияларидан овозларни санаб чиқиш натижалари тўғрисидаги баённомаларни қабул қилиб олиш ҳамда округ бўйича сайлов натижаларини аниқлашда ҳозир бўлиш;
• сайловга тайёргарлик кўриш ва унинг ўтказилиши бўйича ўз фикрини баён қилиш ҳуқуқига эга.

Эътибор беринг! ОАВ вакили сайлов комиссияларининг мажлислари, матбуот анжуманлари ва бошқа тадбирларда (бундан буён матнда тадбир деб юритилади) иштирок этиши ҳақида тегишли сайлов комиссиясини олдиндан хабардор қилиши керак. Бунда, сайлов комиссияси ОАВ вакилларининг тадбирларда иштирок этиши учун зарур шароит яратиш чораларини кўради. Сайлов комиссияси ОАВ вакилларининг тадбирда иштирок этиши учун рўйхатдан ўтиш муддати, тадбирни ўтказиш жойи ва бошқа ташкилий масалаларни эълон қилади.

ОАВ вакили:

• ўз фаолиятида Ўзбекистон Республикаси Конституциясига, Сайлов кодексига, оммавий ахборот воситалари тўғрисидаги қонунчилик ҳужжатларига ва МСКнинг қарорларига амал қилиши;
• сайлов комиссияларининг бинолари (хоналари), мажлислари ва матбуот анжуманларида гувоҳномани бошқаларга кўринадиган тарзда доимо таққан бўлиши;
• мажлислар, матбуот анжуманлари, овоз бериш ва бошқа тадбирлар ташкил этиладиган бинонинг ўзлари учун ажратилган жойида сайловга тайёргарликнинг бориши ва у қандай ўтаётганлигини ёритиши;
• сайлов жараёнини ёритишда сайлов комиссиясининг фаолиятига ҳамда овоз бериш жараёнига халақит бермаслиги;
• барча даражадаги сайлов комиссияларига, давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари ҳамда бошқа ташкилотларга ташриф буюрганида унга берилган гувоҳномани ҳамда ўз шахсини тасдиқловчи ҳужжатни ёнида олиб юриши ҳамда мансабдор шахслар талабига мувофиқ уларни кўрсатиши шарт. МСК оммавий ахборот воситаларининг вакиллари учун мандат намунасини белгилайди.

Оммавий ахборот воситалари сайловга тайёргарликнинг бориши ва сайлов қандай ўтаётганлигини ёритиб боради.

Эътибор беринг! Ўзбекистон Республикаси Сайлов кодексининг 54-, 58-моддаларига асосан, участка сайлов комиссиясининг раиси овоз бериш бошланганлигини ҳам, тугаганлигини ҳам оммавий ахборот воситалари вакиллари ҳозирлигида эълон қилади.

ОАВ вакилига қуйидагилар ман этилади:

• конституциявий тузумни зўрлик билан ўзгартиришни мақсад қилиб қўювчи, республиканинг суверенитети, яхлитлиги ва хавфсиз­лигига, фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқ ва эркинликларига қарши чиқувчи, урушни, ижтимоий, миллий, ирқий ва диний адоватни тарғиб қилувчи, халқнинг соғлиғи ва маънавиятига тажовуз қилувчи ахборотларни тарқатиш;
• сайловчиларга таъсир ўтказиш, қонунга хилоф равишда бирон-бир ташвиқот материали ёки адабиётини тарқатиш;
• сайловчи сайлов бюллетенига ўз белгисини қўяётган пайтда овоз бериш кабинасида ёки хонасида бўлиш;
• сайловчилардан улар кимни ёқлаб овоз берганликларини суриштириш ёки сайловчиларга бюллетенга белги қўйишда бирон-бир тарзда ёрдам кўрсатиш;
• участка сайлов комиссиясининг фаолиятига, шу жумладан, сайлов қутилари муҳрланаётган, очилаётган, овозлар санаб чиқилаётганда аралашиш;
• сайлов куни ва овоз бериш бошланишидан бир кун олдин жамоатчилик фикри сўровлари натижаларини, сайлов натижалари прогнозларини, ўтказилаётган сайлов билан боғлиқ бошқа тадқиқотларни эълон қилиш.

Эътибор беринг! ОАВ вакили ҳарбий қисмларда, қамоқда сақлаш ва озодликдан маҳрум этиш жойларида  тузилган сайлов участкаларига бориши ҳақида тегишли сайлов комиссиясини камида уч кун  олдин хабардор қилиши керак.

Яна бир муҳим масала: “Сиёсий партиялар, президентликка номзодларнинг оммавий ахборот воситалари билан сайлов жараёнидаги муносабатлари нималарда кўринади?” деган ҳақли савол туғилади. Бунда оммавий ахборот воситаларининг сайлов кампаниясидаги энг муҳим роли сайловолди ташвиқот босқичида намоён бўлади.

Сайлов кодексининг 45-46-моддаларига асосан, ташвиқот матбуот конференциялари, интервьюлар, оммавий ахборот воситаларида чиқишлар шаклларида ҳам олиб борилиши мумкин. Ташвиқот оммавий ахборот воситалари, телекоммуникация тармоқлари, шунингдек, интернет орқали ҳам амалга оширилади.

Эътибор беринг! ОАВ вакили овоз бериш сирини ошкор қилса ёхуд фуқароларнинг хоҳиш-иродасига таъсир кўрсатишга ҳаракат қилса, у овоз бериш биносидан дарҳол чиқариб юборилади. Бу ҳақда участка сайлов комиссияси қарор қабул қилади.

IV. Халқаро кузатувчилар сайловларнинг ошкоралиги, очиқлиги ва шаффофлигини таъминлашда қандай ҳуқуқларга эга

Ўзбекистон сайлов қонунчилигида халқаро стандартларга тўлиқ мос келувчи сайловларда миллий ва халқаро кузатувчиларнинг иштирок этиши принципи мустаҳкамланган. Сайловнинг энг муҳим тамойилларидан ҳисобланган очиқлик ва ошкораликни таъминлашда халқаро кузатувчиларнинг ўрни катта. Сайловга тайёргарлик кўриш ва уни ўтказишни кузатишда хорижий (халқаро) кузатувчиларнинг иштироки – бу демократик сайлов стандартларидан бири сифатида давлат томонидан ўз халқаро мажбуриятларига риоя этишини англатади.

2019 йилда ўтказилган сайловда 50 га яқин давлат ҳамда 10 та халқаро ташкилотдан 825 нафар кузатувчи иштирок этган. Биринчи марта Европада Хавфсизлик ва Ҳамкорлик Ташкилотининг Демократик институтлар ва инсон ҳуқуқлари бўйича бюросининг 316 кишилик тўлақонли миссияси билан яқин ҳамкорлик қилинган.

Хорижий давлатлар, халқаро ташкилотларнинг кузатувчиларини аккредитация қилиш тартиби

1-қадам. Сайлов кампанияси бошланганлиги эълон қилинганидан сўнг МСК хорижий давлатлар сайлов органлари ва халқаро ташкилотларга Ўзбекистон Республикаси Ташқи ишлар вазирлиги орқали таклифнома юборади.

2-қадам. Ташқи ишлар вазирлиги ўз ташаббуси ёки давлат ҳокимияти органлари, вазирликлар, идоралар, илмий-тадқиқот институтлари, бошқа ташкилот ва муассасалар таклифига кўра, сайловларга хорижий (халқаро) кузатувчиларни таклиф этади.

3-қадам. Хорижий давлатлар ва халқаро ташкилотлар ҳам сайловларда хорижий (халқаро) кузатувчи сифатида иштирок этиш истагини билдириб, Ташқи ишлар вазирлигига мурожаат қилиши мумкин.

4-қадам. Сайловда хорижий (халқаро) кузатувчи сифатида иштирок этиш учун таклиф қилинган, шунингдек, бундай истакни билдирган хорижий давлатлар, халқаро ташкилотлар ўз кузатувчиларининг рўйхати, шахсини тасдиқловчи ҳужжатлари нусхалари, электрон фото суратлари (jpeg форматда, камида 100 КВ, 600х600рх) ҳамда анкеталарни Ташқи ишлар вазирлигига тақдим қилади.

 5-қадам. Хорижий давлатлар, халқаро ташкилотлар тегишли ҳужжатларни овоз бериш кунидан камида ўн кун олдин тақдим этиши лозим.

6-қадам. Ташқи ишлар вазирлиги тегишли хорижий давлатлар, халқаро ташкилотлар кузатувчиларининг ҳужжатларини илова қилган ҳолда, МСКга тақдимнома киритади. МСК беш кунлик муддатда хорижий (халқаро) кузатувчиларни аккредитация қилиш тўғрисида қарор қабул қилади.

7-қадам. Аккредитация қилинган хорижий (халқаро) кузатувчиларнинг рўйхати МСКнинг расмий веб-сайтида эълон қилинади.

Ўзбекистон Республикаси сайловларида хорижий давлатлар ва халқаро ташкилотлардан қатнашадиган кузатувчилар тўғрисидаги низомга мувофиқ, хорижий (халқаро) кузатувчилар ўз ваколатлари доирасида қуйидаги ҳуқуқларга эга: сайлов комиссияларининг мажлисларида ҳозир бўлиш;

• номзодлар кўрсатишга бағишланган йиғилишларда, номзодларнинг сайловчилар билан учрашувларида иштирок этиш;
• сайлов участкасида ҳозир бўлиш, тайёргарлик ишларининг бориши, яширин овоз бериш кабиналари ёки хоналарининг жойлаштирилиши ва сайлов қутиларининг муҳрланиши, фуқароларнинг рўйхатга олиниши, сайлов бюллетенларининг уларга берилишини кузатиш;
• сайлов куни овоз бериш жараёнини кузатиш;
• муддатидан олдин овоз беришни ўтказиш вақти ва жойи ҳақида хабардор бўлиш ҳамда ушбу жараённи кузатиш;
• сайловчининг турган жойида унинг рухсати билан овоз бериши жараёнини кузатиш;
• овозлар санаб чиқилаётганда ва сайлов комиссиясининг баённомаси тузилаётганда ҳозир бўлиш;
• сайлов натижалари тўғрисидаги ҳужжатларнинг тегишли сайлов комиссияси томонидан тасдиқланган кўчирма нусхаларини сўраш ва олиш;
• кузатув олиб бориш давомида ўзи ёллаган таржимон ҳамроҳлигида бўлиш;
• сайлов жараёни ва овоз беришнинг яширинлигини бузмасдан фото, видео, аудио ёзувларни амалга ошириш (қамоқда сақлаш ва озодликдан маҳрум этиш жойлари, ҳарбий қисмлар, даволаш муассасалари бундан мустасно);
• кузатув натижалари бўйича оммавий ахборот воситалари вакилларига мурожаат қилиш;
• сайловолди ташвиқоти белгилари бўлмаган, фамилияси, исми ва отасининг исми, ўзи вакиллик қилаётган ташкилотнинг номи кўрсатилган кўкрак нишонлари тақиш;
• округ сайлов комиссияси томонидан участка сайлов комиссияларидан овозларни санаб чиқиш натижалари тўғрисидаги баённомаларни қабул қилиб олиш ҳамда округ бўйича сайлов натижаларини аниқлаш жараёнида ҳозир бўлиш;
• қамоқда сақлаш ва озодликдан маҳрум этиш жойларида, ҳарбий қисмларда тузилган сайлов участкаларидаги сайлов жараёнини кузатиш хоҳиши тўғрисида округ сайлов комиссиясига сайловга камида уч кун қолганда хабар бериш;
• агар сайлов участкасида сайловга оид қонунчилик ва халқаро нормалар талаблари бузилишига йўл қўйилган деб ҳисоблаш учун асослар бўлса, ўз кузатувлари тўғрисида ушбу участка сайлов комиссияси аъзоларига уларнинг ишига аралашмаган ҳолда маълум қилиш, шунингдек, юқори турувчи сайлов комиссияларига хабар бериш;
• сайлов тўғрисидаги қонунчилик ҳужжатлари ҳақида ҳамда сайловга тайёргарлик кўриш ва унинг ўтказилиши бўйича ўз фикрини баён қилиш.

V. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ва сиёсий партияларнинг сайлов жараёнида сайловларнинг очиқлиги ва ошкоралигини таъминлашдаги ўрни

Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ва сиёсий партиялардан кузатувчилар муҳим сайлов-технологик вазифани ҳам бажарадилар:

• овозларни санаб чиқишни кузатган ҳолда, улар овоз натижаларининг умумий якунлари аниқланиш жараёнини кузатади;
•  назорат усулларини қўллаб, кузатувлар натижасида тўпланган ахборот манбаи асосида сайлов расмий якунларига ҳаққоний баҳо ва хулоса берилиши мумкин.

Дарҳақиқат, демократик сайловларни фуқаролик жамияти институтлари, хусусан, нодавлат нотижорат ташкилотларининг иштирокисиз тасаввур этиб бўлмайди. Улар сайловларнинг шаффофлиги ва очиқлигини таъминловчи муҳим институт ҳисобланади.

Сайлов тартиб-таомилларининг бузилгани кузатувчилар томонидан аниқланиши ва таҳлил натижалари сайлов қонунчилиги ҳамда сайлов технологиясини такомиллаштириш имконини беради.

МСКнинг мажлисларига жамоат бирлашмалари ва ташкилотларнинг вакиллари ҳам таклиф этилади. Жамоат бирлашмалари ўз аъзоларининг хоҳиширодаларини эркин билдириш мақсадида МСК йиғилишларида иштирок этади.

Яна бир мисол: участка сайлов комиссияси аъзолигига номзодлар ҳам фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, жамоат бирлашмалари, корхоналар, муассасалар ва ташкилотлар томонидан кўрсатилишини давлат органлари ва нодавлат нотижорат ташкилотларининг сайловларни ташкил этиш ва ўтказишдаги ўзаро манфаатли ҳамкорлигига мисол сифатида айтиш мумкин.

Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари вакиллари сайловларда кузатувчи сифатида иштирок этиши мумкин. Бугун мамлакатимизда демократик институт сифатида шаклланган маҳалла институти вакиллари муддатидан олдин овоз бериш, овоз бериш куни сайлов участкасининг очилиш ҳамда сайлов натижаларини аниқлаш ва эълон қилиш жараёнларини кузатиб бориши мумкинлиги миллий демократик институтнинг ўрнини янада оширади.

Қолаверса, мазкур янгилик Европада Хавфсизлик ва Ҳамкорлик Ташкилотининг Демократик институтлар ва инсон ҳуқуқлари бўйича бюроси томонидан ҳам таклиф этилганлиги билан эътиборлидир.

Дейлик, кузатувчининг хатти-ҳаракати яширин овоз бериш тартиб-таомилини бузса ёки у сайловчининг хоҳиш-иродасини эркин билдиришига таъсир ўтказса, у дарҳол овоз бериш биносидан чиқариб юборилади. Бу ҳақда участка сайлов комиссияси томонидан қарор қабул қилинади.

Кузатувчилар сайловчи сайлов бюллетенига ўз белгисини қўяётган пайтда яширин овоз бериш кабинасида ёки хонасида ҳозир бўлмасликлари лозим. Агар кузатувчи овоз бериш вақтида сайловчи билан кабинада бўлса, бу қонун бузилишига йўл қўйилган деб ҳисобланади.

Яъни кузатувчиларнинг сайловчиларга бевосита ёки бошқа усуллар билан таъсир ўтказиш, ташвиқот олиб бориш ёки бирон-бир номзод ҳақида материал тарқатишга ҳаққи йўқ.

Ёдда тутинг!

МСК имзо варақалари тўғри тўлдирилганлигини текширувчи Эксперт гуруҳини тузиши мумкин. Эксперт гуруҳи таркибига давлат органлари қатори фуқаролик жамияти институтлари вакиллари ҳам жалб этилиши жамоатчилик назорати сифатида жамоат бирлашмалари аъзоларининг манфаатлари ва эҳтиёжларини акс эттиришга асос бўлади.

Шу билан бирга, имзо варақаларини текширишда сиёсий партияларнинг ваколатли вакиллари иштирок этиши ҳам катта аҳамиятга эга. Партияларга сайлов жараёнларида тенг шароитлар яратилган.

Шунингдек, кузатувчиларга сайловчилар кабинадан чиққандан кейин:

• уларнинг кимни ёқлаб овоз берганликларини суриштириш ҳам ман этилади.
• Агар кузатувчи овоз бериш биносида овоз бериш жараёнида сайловчилардан уларнинг кимни ёқлаб овоз бериш истагида эканликларини суриштирса, бу яширин овоз бериш тартиб-таомилини бузганлик деб баҳоланади.
• Бундай ҳолларда участка сайлов комиссиясининг раиси бу каби ҳаракатларни содир этмаслик ҳақида кузатувчини огоҳлантириши зарур.

Ёдда тутинг!

Сиёсий партия аъзоси ёки тарафдори ёхуд сиёсий партияга хайрихоҳ бўлган ҳар қандай Ўзбекистон Республикасининг 18 ёшга тўлган фуқароси сиёсий партиядан кузатувчи бўлиши мумкин. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларидан фуқаролар йиғини раиси (оқсоқоли), унинг ўринбосари, маслаҳатчиси, шунингдек, фуқаролар йиғини органларининг бошқа мансабдор шахслари кузатувчи бўлиши мумкин.