KIRISH

Jahonda parlamentarizm konstitutsiyaviy amaliyotining rivojlanishi natijasida hukumatni shakllantirish, unda parlamentning ishtirokini kuchaytirish, parlament nazoratining yangi shakl va uslublarini ishlab chiqish orqali hukumat faoliyati ustidan samarali nazoratni oʻrnatish, parlament oldida hukumatning javobgarligi ortib borishi bilan parlament va hukumat munosabatlarining huquqiy tabiati oʻzgarishi, bu jarayonlarga “aqlli boshqaruv” konsepsiyalarini joriy qilish masalalariga muhim ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadigan tadqiqot yoʻnalishi sifatida alohida eʼtibor qaratilmoqda.

Huquqiy tizim har bir mamlakatning amalda boʻlgan huquq tizimini, huquqni qoʻllash amaliyotini, huquqni tushunish, huquqiy munosabatlarni, huquqiy madaniyat va ongni, huquq ijodkorligini oʻz ichiga qamrab oluvchi hamda huquqiy tizimda huquq prinsiplarning ustuvorlik masalalari rivojlanganligini bildiruvchi tizim hisoblanadi.

Huquq ustuvorligi va qonun ustuvorligi prinsiplari huquqiy davlatning eng muhim umumhuquqiy prinsiplar hisoblanadi. Huquq ustuvorligi davlat va uning mansabdor shaxslarining, fuqarolar va ularning turli birlashmalarining faoliyati huquq bilan bogʻliqligi, huquqqa mos holda amalga oshirilishini anglatadi. Qonun ustuvorligi qonunlar oliy yuridik kuchga ega boʻlib, ularning boshqa hamma meʼyoriy hujjatlar va yoʻriqnomalardan ustun turishini taʼminlashga xizmat qiladi.

Jahon mamlakatlari huquqiy tizimlarida va turli huquqiy oilalarda huquq ustuvorligi doktrinasi va qonun ustuvorligi prinsipi oʻrtasidagi nisbat masalasi oʻz dolzarbligini saqlab qolmoqda. Dunyoda barcha huquqiy demokratik davlatlar tomonidan hokimiyatlar boʻlinishi prinsipi davlat hokimiyatini tashkil qilishining asosiy prinsipi sifatida eʼtirof etilgan boʻlsa, huquqiy tizimning oʻzagini va poydevorini tashkil etuvchi huquq ustuvorligi “qonunlarning huquqiyligi” hamda ularning ustunligi oʻrtasidagi muvozanatini saqlash masalalariga alohida eʼtibor qaratilmoqda.

Huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini shakllantirish, ijtimoiy munosabatlarning rivojlanishi natijasida huquqiy tizimda huquq normalarida erkinlik, tenglik va adolat kabi umuminsoniy-axloqiy qadriyatlarning ifodalanishi va eng muhimi ularning huquqni qoʻllash amaliyotiga toʻsiqlarsiz joriy etilishini ifodalash bevosita huquq ustuvorligi asosida amalga oshilishi mumkin.

Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan keng koʻlamli islohotlar “Konstitutsiya va qonun ustuvorligi – huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyatining eng muhim mezonidir” tamoyilini toʻla darajada amalga oshirish izchil davom ettirilayotganining yorqin tasdigʻidir. Barchamizga maʼlumki, soʻnggi yillarda qonun ustuvorligini taʼminlash va inson huquqlarini himoya qilishning qonunchilik va tashkiliy-huquqiy bazasini mustahkamlash, inson huquqlari boʻyicha xalqaro standartlarni milliy qonunchilikka implementatsiya qilish boʻyicha tizimli islohotlar amalga oshirilmoqda. Xalqaro huquqiy hujjatlarda huquq ustuvorligining asosiy elementlari sifatida qonun ijodkorligini shaffof, hisobdorlik va demokratik jarayonni qamrab olgan qonuniylikka asoslanishi; huquqiy aniqliq; oʻzboshimchalikning taqiqlanganligi; mustaqil va xolis odil sudlovning ochiqligi; shuningdek maʼmuriy hujjatlar ustidan sud nazoratining oʻrnatilganligi; inson huquqlarini hurmat qilish va kamsitmaslik hamda qonun oldida tenglik hisoblanadi. Mamlakatimizda qonun ustuvorligini taʼminlashning zarur normativ-huquqiy va tashkiliy institutsional asoslari shakllantirilgan.

Maʼlumki, har qanday jamiyatda huquq ustuvorligi taʼminlanmaligi fuqarolarda nafaqat bugungi, balki ertangi kuniga ham ishonch yoʻqolishiga, adolat, tenglik, erkinlikka tamoyillariga rioya qilinmasligiga olib keladi. Qonun ustuvorligi va qonuniylik taʼminlanmagan jamiyatda fuqarolik jamiyatini rivojlantirish mushkul vazifadir.

Koʻrinib turganidek, yuqorida nazarda tutilgan masalalarni ilmiy-nazariy hamda amaliy jihatdan oʻrganish va tizimli tahlil qilish huquqiy tizimning asosiy elementlari boʻlgan huquq ijodkorligi, huquqiy munosabatlar va huquqiy davlat mexanizmining takomillashuviga xizmat qiladi.

Shu bilan birga, mazkur risolaning asosiy maqsadi kitobxonlarning keng doirasiga huquqiy tizimda huquq ustuvorligi va qonun ustuvorligi oʻrtasidagi nisbat bilan bogʻliq masalalarni chuqur oʻzlashtirishlariga qaratilgan.

1-§. PARLAMENT NAZORATI TUSHUNCHASI VA MAZMUNI, TURLARI

Parlament nazorati nima?

Davlat oʻz faoliyatini amalga oshirar ekan, tiyib turish hamda muvozanatda ushlab turish maqsadida turli usul va vositalardan foydalanadi. Nazorat faoliyati ham shunday vositalardan biri boʻlib, qonuniylik va huquqiy tartibotni taʼminlashda muhim oʻrin tutadi. Biroq konstitutsiyaviy nazorat, maʼmuriy nazorat, prokuror nazorati, jamoatchilik nazorati, parlament nazorati kabi nazoratning turlari koʻp boʻlib, haqli ravishda parlament nazoratining boshqa nazorat turlaridan farqli jihati nimada degan savol tugʻilishi tabiiy holat, albatta. Har bir nazorat oʻzining obyekti, subyektlar doirasi hamda nazorat natijasida kelib chiqadigan javobgarlik chorasiga koʻra bir-biridan farq qiladi.

Konstitutsiyaviy nazorat – qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyat hujjatlarining Konstitutsiyaga mosligi hamda davlat hokimiyati organlari va jamoat tashkilotlari faoliyatlarining Konstitutsiyaga muvofiqligini tekshirish va Konstitutsiyaga zid harakatlar yuzasidan koʻrsatmalar berish bilan bogʻliq, oʻziga xos nazorat faoliyat turi. Konstitutsiyaviy nazorat odatda, Konstitutsiyaviy sudlar tomonidan amalga oshiriladi. Shuningdek, konstitutsiyaviy nazorat keng tushuncha boʻlib, uning baʼzi funksiyalari turli davlat organlari tomonidan amalga oshirishi mumkin. Masalan, Prezident parlament tomonidan qabul qilinadigan qonunni Konstitutsiyaga zid deb topsa uni imzomasligi mumkin, yaʼni veto huquqidan foydalanadi hamda bu qonun oʻz-oʻzidan kuchga kirmaydi. Prezident xuddi shunday vaziyatda biror-bir qonun yoki boshqa normativ hujjatning konstitutsiyaviyligini tekshirishni soʻrab maxsus konstitutsiyaviy nazorat organlariga murojaat qilishi mumkin.

Nazorat organlari tizimida Oʻzbekiston Respublikasi prokuraturasi alohida ahamiyat kasb etadi. “Prokuratura toʻgʻrisida”gi Qonunga muvofiq Oʻzbekiston Respublikasi prokuratura organlari Oʻzbekiston Respublikasi hududida qonunlarning aniq va bir xilda bajarish ustidan nazoratni amalga oshiradilar .

Maʼmuriy nazorat esa davlat va maxsus vakolatli organlar (mansabdor shaxslar) faoliyatining alohida turi. Maʼmuriy nazorat qonuniylikni va davlat intizomini taʼminlash usullaridan biri hisoblanadi. Maʼmuriy nazorat davlat organlari, tijorat va notijorat tashkilotlari, shuningdek, fuqarolarning davlat va jamiyat rivojlanishi uchun ahamiyatli boʻlgan umummajburiy qoidalarga qatʼiy rioya qilishiga qaratilgandir. Shuningdek, Oʻzbekiston Respublikasi Oliy sudi idoraviy normativ-huquqiy hujjatlar yuzasidan nizolashish toʻgʻrisidagi ishlarni koʻrib chiqishi belgilangan[1].

Jamoatchilik nazorati davlat organlari va muassasalari faoliyati ustidan fuqarolar, fuqarolarning oʻzini oʻzi boshqarish organlari, shuningdek qonunchilikda belgilangan tartibda roʻyxatga olingan nodavlat notijorat tashkilotlari, ommaviy axborot vositalari tomonidan qonun doirasida olib boriladigan nazorat.

Parlament nazorati esa parlament tomonidan amalga oshiriladigan tizimli faoliyat boʻlib, uning palatalari, qoʻmita va komissiyalari, palata aʼzolarining ijro hokimiyati va boshqa davlat organlari va xoʻjalik boshqaruv organlarining Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga rioya qilinishini taʼminlash hamda konstitutsiyaviy va joriy qonunlarning ijrosini nazorat qilish faoliyati hisoblanadi.

Parlament nazorati ijro hokimiyatining qonunlar, davlat boshligʻi qarorlari ijrosini taʼminlashida hamda oʻz faoliyati yuzasidan doimiy ravishda ijtimoiy-iqtisodiy hayotining eng muhim masalalari yuzasidan javobgar ekanligida hamda oʻzaro tiyib turish va muvozanat tizimida oʻziga xos ahamiyat kasb etadi.

Huquqshunos olim A.Latifovning fikricha, davlat nazoratining demokratik ekanligini taʼminlovchi talablardan biri davlat organlarining xalq oldida hisobdor va nazorat ostida boʻlishida ularning jamoat fikriga muhtojligidir[2].

Shu maʼnoda bevosita hokimiyatdagi xalq vakillari orqali davlat organlarining faoliyatini baholashning muhim vositasi parlament nazoratidir. Huquqshunos olimlar tomonidan parlament nazorati instituti va uning xususiyatlari boʻyicha turli hil taʼriflar berilgan.

Grek olimlari F. Fitsilis va D. Korizichning fikricha, “parlament nazorati”ning hozirgi davrda maqsadi birinchi navbatda hukumat faoliyatiga eʼtiborni qaratish va ommaviy debatlarni rivojlantirishga koʻmaklashishdan iborat[3].

T. Xabriyevaning fikricha, parlament nazoratini amalga oshirish asoslari choralari, tartiblari va shakllari qonun bilan belgilab qoʻyiladigan, ijro hokimiyati organlari faoliyatini tekshirish maqsadidagi davlat hokimiyati organlari muvozanatini taʼminlovchi va cheklovlar va qarama-qarshiliklar tizimining huquqiy elementidir[4]. M. Najimovning fikricha, qonunning ijro etilishi holati bilan tanishishning eng maqbul usuli nazorat qilish boʻlib, bundan asosiy maqsad qonunni ijro etmayotganlar yoki uni ijro etishda toʻsqinlik qilayotganlarni jazolash emas, balki qonunlarni ijro etish mexanizmidagi kamchiliklarni bartaraf etish va mazkur mexanizmni takomillashtirish boʻlib hisoblanadi”[5].

A.X. Saidovning fikricha, parlament nazoratida muhim jihat ijro hokimiyati faoliyatida aniqlangan boʻshliqlar va qonun buzilishi holatlarini bartaraf etishdan iborat[6]. A.D. Kerimovning fikricha, parlament nazorati avvalo maʼmuriyatning davlatdagi hokimiyati amalda butunlay cheklanmagan tarzda egallab olishligi, demokratik institutlar faoliyati yoʻqqa chiqarib yuborilishiga yoʻl qoʻymaslk uchun zarurdir[7]. B. Strashun va V. Rijovning fikriga koʻra, parlament nazorati instituti obyekti sifatida koʻp holatda ijro hokimiyati maydonga chiqadi. Ayrim vaziyatlarda parlament nazorati davlat rahbari, sud hokimiyati va mahalliy hokimiyat organlariga nisbatan qoʻllanilishi mumkin. Parlament nazorati instituti hukumatga nisbatan siyosiy, boshqa davlat organlariga esa huquqiy jihatdan amalga oshiriladi[8].

Bizning fikrimizcha, keltirilgan taʼriflarda parlament nazoratining davlat hokimiyatidagi oʻrni va roli hamda mazmuni aks etgan. Parlament nazoratining asosiy maqsadi, obyekti hamda ahamiyati esa toʻliq yoritib berilmagan. Shuningdek, parlament nazoratining juda qattiq ekanligi hukumatning normal faoliyat yuritishiga ham salbiy taʼsir etmasligi kerak. Bunda parlament oʻzining nazorat vakolatlaridan foydalanishda faqatgina qonun talablari chegarasida harakat qilmogʻi lozim. Koʻrinib turibdiki, parlament nazoratining asosiy obyekti ijro hokimiyatining faoliyati sanaladi. Qonun chiqaruvchi hokimiyat qonunlar ijrosini nazorat qilmasa, ular qogʻozda qolib ketaveradi.

Xorijiy va milliy olimlarning fikrlarini tahlil qilgan holda xulosa qilish mumkinki: parlament nazorati – parlament tomonidan ijro hokimiyati organlari hamda mansabdor shaxslar tomonidan qonunlarning toʻliq ijro etilishi va ular faoliyatida qonuniylikka amal qilishini nazorat qilish hamda baholash, uning natijasida qonunlar ijrosiga toʻsiq boʻlgan holatlarni aniqlash va ularni bartaraf etuvchi chora-tadbirlar qoʻllash orqali doimiy amalga oshiriladigan ixtisoslashgan faoliyatdir.

Oʻzbekiston Respublikasidagi davlat boshqaruvining prezidentlik va parlamentar xususiyatlariga ega aralash shakli – kuchli davlat boshligʻi, ijro hokimiyatining javobgarligi va parlament nazorati asoslarini oʻzida mujassam qilgan[9]. Zotan, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan taʼkidlanganidek “parlamentning muhim qarorlar qabul qilish va qonunlar ijrosini nazorat etish faoliyatini kuchaytirish lozim”[10]. Shu maʼnoda parlamentning eng muhim funksiyalaridan biri boʻlgan nazorat faoliyatini takomillashtirish dolzarb masaladir.

Oʻzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga 2014-yilda kiritilgan ilk marotaba “parlament nazorati” tushunchasi mustahkamlanishi 2016-yil 11-aprelda Oʻzbekiston Respublikasining “Parlament nazorati toʻgʻrisida”gi Qonunning qabul qilinishiga huquqiy asos boʻlib xizmat qildi.

Oʻzbekiston Respublikasida parlament nazoratining asosiy yoʻnalishlariga quyidagilarni kiritish mumkin: konstitutsiya va qonunlar, parlament qarorlari hamda davlat boshligʻi qarorlari yuzasidan davlat dasturlarini ijro etish yuzasidan; inson huquqlari va erkinlariga rioya qilish boʻyicha; mudofaa va xavfsizlik boʻyicha; davlat budjeti ijrosi yuzasidan; davlat boshqaruvi va hokimiyati organlarini shakllantirish yuzasidan nazorat; tashqi siyosiy faoliyat yuzasidan nazorat.

Qonunchilikka muvofiq parlament nazoratining subyektlari qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: Oliy Majlis palatalari, uning organlari, siyosiy partiyalar fraksiyalari, deputatlar, Senat aʼzolari hamda Oliy Majlisning Inson huquqlari boʻyicha vakili (ombudsman).

N.M. Ismoilov parlament nazorati obyekti chegaralarining yoʻqligi va ularni belgilash murakkabligini parlament nazoratining xususiyatlaridan biri sifatida koʻrsatadi[11]. Biroq, bugungi kunda “Parlament nazorati toʻgʻrisida”gi Qonunda tezkor-qidiruv faoliyatini amalga oshiruvchi organlarning, surishtiruv va tergov organlarining, sudlarning ish yurituvidagi muayyan ishlar va materiallarni, shuningdek ijro ishi yuritish hamda notarial ish yuritishning muayyan materiallarini koʻrib chiqish bilan bogʻliq faoliyat parlament nazoratining obyekti boʻlishi mumkin emasligi belgilangan.

Parlament nazoratining obyekti davlat va xoʻjalik boshqaruvi organlari hamda ular mansabdor shaxslarining Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlarini, Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining va ular organlarining qarorlarini, davlat dasturlarini ijro etish, shuningdek oʻz zimmalariga yuklatilgan vazifalar hamda funksiyalarni amalga oshirish boʻyicha faoliyati hisoblanadi[12].

“Parlament nazorati toʻgʻrisida”gi Qonunda ushbu faoliyatning asosiy prinsiplari mustahkamlanmagan. Parlament nazorati faoliyatning asosiy prinsiplarini qonunchilikda aks ettirish maqsadga muvofiqdir. Masalan, Yevropa parlamenti parlament nazoratining toʻrtta umumiy prinsipiga asoslangan holda ish yuritishini koʻrsatadi: davlat hokimiyati organlari oʻrtasida muvozanat va oʻzaro bir-birini tiyib turish; shaffoflik; saylovchilarning ehtiyojlarini hisobga olish; hisobdorlik[13].

2-§. PARLAMENT VA UNING AʼZOLARI SOʻROVLARI

Parlament nazoratining shakllari va usullari har bir davlatning boshqaruv shaklidan kelib chiqib bir-biridan farq qiladi. Shu maʼnoda parlament nazorati parlamentar va aralash boshqaruv shaklidagi davlatlarda yuqori ahamiyatga ega. Dunyo amaliyotida parlament nazorati asosan yozma va ogʻzaki usullarda amalga oshiriladi. Uning asosiy shakllariga quyidagilarni kiritish mumkin:

  • parlament soʻrovi;
  • deputat va senator soʻrovi;
  • interpellyatsiya;
  • parlament eshituvlari;
  • hukumat soati;
  • parlament tekshiruvi;
  • tanbeh rezolyutsiyasi.

Parlament soʻrovi xorijiy amaliyot va milliy qonunchilik tizimida yetarli darajada rivojlangan parlament nazoratining huquqiy vositasidir. Qonun chiqaruvchi hokimiyatning soʻrovlari parlament soʻrovi yoki uning aʼzolari deputat hamda senator soʻrovlari shaklida amalga oshiriladi.

Rossiyalik tadqiqotchi olim V.A. Yolchevning fikricha, “Parlament va deputat soʻrovlari – bu nafaqat qonun chiqaruvchining xizmat burchi, balki uning maʼnaviy nuqtayi nazari, hayot bilan aloqasi hamdir”[14]. A.S. Zubarevning fikricha, konstitutsiyaviy huquqda parlament soʻrovlari parlamentning ijro organiga uning siyosatiga aralashmagan holda kerakli maʼlumotni olish uchun qaratilgan informatsion xarakterdagi murojaati sifatida koʻriladi[15]. A. Zubarevning fikriga qoʻshilmagan holda, taʼkidlash lozimki, parlament soʻrovlari nafaqat informatsion xarakterga ega, balki parlament soʻrov natijalari orqali hukumat faoliyatiga taʼsir qila oladi.

Mamlakatimiz parlament soʻrovi instituti huquqiy asoslari parlament palatalari va hukumatning faoliyati bilan bogʻliq qonun hujjatlarida hamda Oʻzbekiston Respublikasining “Parlament nazorati toʻgʻrisida”gi Qonuni, Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi Kengashining 2008-yil 26-avgustdagi 854-I-son qarori bilan tasdiqlangan “Parlament soʻrovini amalga oshirish tartibi”da belgilangan.

Sh. Zulfiqarovning fikricha, “parlament soʻrovi Qonunchilik palatasi deputatning rasmiy talabi hisolanadi. Parlament soʻrovi parlament nazoratining eng samarali vositasidir. Shu sababli uni amaliyotga keng qoʻllash lozim. U deputatlarga berilgan kuchli, taʼsirchan huquqiy imkoniyatdir. Parlament soʻrovi orqali deputatlarning saylovchilarning talab va takliflari roʻyobga chiqarishga koʻmaklashadi”[16].

Parlament va uning aʼzolari soʻrovlarini yuborishning dastlabki bosqichi soʻrov loyihasini shakllantirish hisoblanadi. Oʻzbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yoʻnalishi boʻyicha Harakatlar strategiyasini “Ilm, maʼrifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturida 2020-yildan boshlab Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senati faoliyatida fuqarolarning Internet tarmogʻidagi murojaatlari asosida parlament va deputat soʻrovlarini shakllantirish vazifasi belgilangan[17]. Mazkur amaliyotni yoʻlga qoʻyishda Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi veb-saytida fuqarolarning elektron murojaatlarini (shu jumladan ijtimoiy tarmoqlardagi veb-sahifalar orqali ham) qabul qiluvchi “Mening soʻrovim” nomli platforma yaratgan holda tegishli hudud va okrug manfaatlarini inobatga olib deputat va senator soʻrovlarini shakllantirish lozim. Bu ijro hokimiyati organlari faoliyatini nazorat qilishda jamoatchilik va parlament nazorati hamkorligini taʼminlashga xizmat qiladi.

Oʻzbekiston Respublikasining “Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining reglamenti toʻgʻrisida”gi Qonuniga koʻra Qonunchilik palatasi davlat va xoʻjalik boshqaruvi organlarining mansabdor shaxslariga qonunlarning, turli sohalardagi davlat dasturlarining ijrosi masalalari hamda ularning vakolatlariga kiradigan boshqa muhim masalalar yuzasidan asoslantirilgan tushuntirish berish yoki nuqtayi nazarini bayon etish talabi bilan parlament soʻrovi yuborishga haqli”[18]dir. Parlament soʻrovini yuborish haqidagi taklif palata qoʻmitalari, fraksiyalar, shuningdek Qonunchilik palatasi deputatlari umumiy sonining kamida beshdan bir qismi tomonidan Qonunchilik palatasi koʻrib chiqishi uchun kiritilishi belgilangan. Deputat soʻrovi tegishli saylov okrugi saylovchilarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini taʼminlash bilan bogʻliq masalalar yuzasidan, Senator soʻrovi esa, tegishli hududlarning manfaatlari bilan bogʻliq masalalar yuzasidan asoslantirilgan tushuntirish berish yoki nuqtayi nazarini bayon etish talabidir.

Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining besh yillikdagi (2015–2019-yillar) faoliyatida parlament soʻrovlari faoliyatida Qonunchilik palatasi faoliyatida ijro hokimiyati faoliyati ustidan taʼsirchan parlament nazorati amalga oshirish boʻyicha 2015–2019-yillarda 28 ta parlament soʻrovi (2010–2014-yillarga nisbatan 7 barobar koʻp parlament soʻrovi) va 856 ta deputatlik soʻrovlari yuborildi[19]. Shuningdek, yuqori palata – Senat tomonidan mazkur davr mobaynida 26 ta parlament soʻrovi yuborildi[20].

Shu bilan birga, mavjud amaliyot parlament va deputat, senator soʻrovi institutidan foydalanish, uning kafolatlarini yanada mustahkamlash bilan bogʻliq tashkiliy-huquqiy masalalar borasida muammolar mavjudligini koʻrsatmoqda. Masalan, Maʼmuriy javobgarlik toʻgʻrisidagi kodeksning 193-moddasiga muvofiq, mansabdor shaxslar tomonidan parlament soʻrovini, deputat soʻrovi, senator soʻrovini koʻrib chiqmasdan qoldirish yoki ularni koʻrib chiqish muddatlarini uzrli sabablarsiz buzish yoxud ular yuzasidan bila turib notoʻgʻri maʼlumotlarni qasddan taqdim etish uchun javobgarlik mavjud. Shuningdek, Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalari devonlari qonunchiligimizdagi yangilik sifatida deputatlik va senatorlik faoliyatining kafolatlari buzilgan taqdirda toʻgʻridan toʻgʻri sudga murojaat qilish huquqiga ega[21].

2017-2018-yillar davomida yillarda respublikamiz boʻyicha barcha darajadagi deputatlik korpusi aʼzolari tomonidan mansabdor shaxslarga jami 62 ming 714 ta deputatlik soʻrovi yuborilgan boʻlib, ulardan 4499 tasining koʻrib chiqish muddati uzrli sabablarsiz buzilgan, 2956 tasi esa, umuman koʻrib chiqilmasdan qoldirilgan[22]. Shuningdek, 2018-yilda yuborilgan 207 ta parlament soʻroviga boshqa mansabdor shaxslar tomonidan imzolangan 120 ta javob olingan. 2019-yilda 175 ta (72%) deputat soʻroviga tegishli organlar rahbarlarining oʻrinbosarlari, 13 ta (5%) soʻrovga – tobe tashkilotlar rahbarlari, 2 ta soʻrovga (1%) – boshqa tashkilotlarning mansabdor shaxslari tomonidan javob berilgan[23].

Shu boisdan, muammoning yechimi sifatida parlament soʻroviga hukumat aʼzolari, vazirlik va idoralar rahbarlari javoblarni puxta va mukammal ishlagan holda tayyorlagan holda hamda Oliy Majlis palatlariga kiritishda tegishli rahbarlarning shaxsan maʼsulligini yanada oshirish hamda ushbu soʻrovlar natijalari saytlarda yoki OAVda joylashtirilishi, xalq ular toʻgʻrisida toʻliq maʼlumotga ega boʻlishi muhim masaladir. Chunki amaliyotda aniqlangan holatlarga koʻra parlament soʻrovlariga javoblar kechiktirib kiritilishi, ularga yetarli darajada jiddiy eʼtibor qaratilmasligi, parlament soʻrovlariga javoblar vazirlik va idoralarning birinchi rahbarlari emas, balki ularning oʻrinbosarlari tomonidan imzolanib yuborilganligi holatlari mavjud. Yuqoridagilarning oldini olish maqsadida “Parlament nazorati toʻgʻrisida”gi Qonunga tegishli vazirlik va idoralar tomonidan parlament soʻroviga javoblar sifatli va puxta ishlangan holda, vazirlik va idoralarning birinchi rahbarlari tomonidan imzolanib, yuborilishi shartligini belgilash, shuningdek, mazkur holatni deputatlik va senatorlik faoliyatining kafolatlarini buzish sifatida Maʼmuriy javobgarlik toʻgʻrisidagi kodeksga kiritish lozim.

Shuningdek, “Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi Reglamenti toʻgʻrisida”gi 522-II-son Qonuniga parlament soʻroviga oʻz vaqtida javob yuborilishini taʼminlashga Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisidagi vakolatli vakilining koʻmaklashuvi haqidagi taklif berildi. Mazkur qoida Hukumat aʼzolariga yuborilgan parlament soʻroviga oʻz vaqtida javob yuborilishini taʼminlashga oid mexanizmni mustahkamlashga xizmat qilgan.

Xorijiy mamlakatlar qonunchiligida parlament soʻrovlari interpellyatsiya deb nomlanadi. Biroq mazkur institut parlament soʻrovidan oʻziga xos xususiyatlari bilan farq qiladi. Finlandiya qonunchiligiga koʻra, parlament (Eduskunto)ning kamida yigirma aʼzosi hukumatga yoki uning aʼzosiga nisbatan interpellyatsiya taqdim qilishi mumkin. Mazkur murojaat parlamentning majlisida koʻrib chiqiladi, uning yakunlari boʻyicha hukumatga ovoz berish orqali ishonchsizlik rezolyutsiyasi bildirilishi mumkin. Bunda konstitutsiyaga muvofiq, agarda hukumat yoki uning aʼzosi ishonchga ega boʻlmasa, mamlakat Prezidenti ularni istefoga chiqarishga majbur boʻladi[24].

Q. Djumabayevning fikricha, parlament soʻrovida parlament hukumat aʼzosidan muayyan masala yuzasidan tushuntirish oladi hamda u zudlik bilan siyosiy chora koʻrilishiga sabab boʻlmaydi. Tanbeh rezolyutsiyasi va interpellyatsiya esa hukumatdan holat yuzasidan tushuntirish olgan holda ovoz berish orqali tugallanadi, oʻz navbatida maʼlum sanksiyalarni oʻz ichiga oladi[25].

Sh. Qudratxoʻjayevning fikricha, interpellyatsiya “hukumatga murojaat qilinib, hukumatning amalga oshirayotgan ichki va tashqi siyosati, shuningdek, u yoki bu aniq masala yuzasidan tushuntirish berishni talab qilishdir. (Masalan, Italiya, Belgiya, Daniya, Finlandiya, Niderlandiya, Norvegiya, Yaponiya kabi mamlakatlarda). Buyuk Britaniya huquqiy tizimini qoʻllagan mamlakatlarda interpellyatsiya qoʻllanilmaydi”[26]. Koʻrinib turibdiki, dunyoning rivojlangan mamlakatlari parlamentlari tomonidan interpellyatsiya parlament nazoratining samarali shakli sifatida qoʻllanilmoqda. Shu sababli kelajakda xorijiy tajribani chuqur oʻrgangan holda interpellyatsiya institutini milliy qonunchilikka jorish qilish mumkin.

3-§. “Hukumat soati” va parlament eshituvlari

Parlament eshituvlari (“hukumat soati”) parlament nazoratining eng muhim vositalaridan biridir. R. Xakimovning fikricha, parlamentning hukumatga taʼsir oʻtkazish va uning faoliyatini nazorat qilish borasidagi muhim vositalaridan biri Vazirlar Mahkamasi muayyan aʼzosining faoliyati yuzasidan axborotini eshitish hisoblanadi[27].

Parlamentimizning 2015–2019-yillardagi faoliyati tarixida ilk bor yangi institut – “Hukumat soati” instituti joriy etildi. Mazkur davrda
14 marotaba “hukumat soati” va 82 ta parlament eshituvi oʻtkazildi. Shu jumladan quyi palata majlislarida har yili koʻrib chiqiladigan Ombudsman, Hisob palatasi, siyosiy partiyalarning hisobotlari hamda Davlat budjetining loyihasi va ijrosi toʻgʻrisidagi masalalardan tashqari 32 ta parlament eshituvi oʻtkazildi. Parlament nazoratini yuritishning yangi shakli – hukumatning har choraklik hisobotini eshitish deputatlar faoliyati samaradorligini oshirish yoʻlidagi muhim qadam boʻldi. Shu maʼnoda, 2019-yildan boshlab parlament tarixida ilk bor Vazirlar Mahkamasining tegishli yilga moʻljallangan davlat dasturi bajarilishining borishi toʻgʻrisidagi hisobotini koʻrib chiqish amaliyoti yoʻlga qoʻyildi[28].

Dunyo amaliyotida keng qoʻllanilib kelinayotgan “hukumat soati”da hukumat aʼzolarining Qonunchilik palatasi deputatlari savollariga javoblarini eshitish jarayoni oʻziga xos tartibda amalga oshiriladi. Xorijiy mamlakatlar tajribasi tahlili shuni koʻrsatadiki, hukumat soati institutida javoblar nafaqat ogʻzaki, balki yozma ham koʻrib chiqiladi. Yozma shaklda savol berish Germaniya, Belarussiya kabi davlatlarda alohida tartibga solingan. Buyuk Britaniya, Germaniya, Kanada singari davlatlar tajribasida “Dolzarb savol” amaliyoti mavjud. Dolzarb savollar oldindan ogohlantirishni taqozo etmaydi hamda hukumatdan qisqa muddatda aniq javob berishni talab qiladi. Germaniya amaliyoti qiziqish uygʻotadi. Masalan, Bundestagda “Dolzarb soat” vaqti mavjud boʻlib, bu paytdan koʻpincha muholifat fraksiyalar unumli foydalanadilar. Unda asosan umumijtimoiy ahamiyatga ega boʻlgan masalalar muhokama qilinadi. “Dolzarb soat”ni oʻtkazish uchun deputatlarning besh foizi ovozi yetarli asos boʻladi[29]. “Parlament nazorati toʻgʻrisida”gi va “Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi reglamenti toʻgʻrisida”gi Qonunlarga hukumat soatida “dolzarb savollar” berilishi amaliyotini yoʻlga qoʻyish lozim.

4-§. PARLAMENT TEKSHIRUVI INSTITUTINI AMALGA OSHIRISH MASALALARI

Parlament tekshiruvi (tergovi) instituti koʻplab xorijiy mamlakatlar (AQSH, Germaniya, Rossiya Federatsiyasi) qonunchiligida parlament nazorati shakli sifatida mavjud. Ushbu faoliyat parlamentda jamiyat ahamiyatidagi huquqbuzarlikni fosh qilish uchun maxsus komissiyalar tuzish yoʻli bilan oʻtkaziladi. Masalan, AQSH Kongressi parlament tergovi boʻyi­cha maxsus qoʻmitalarga ega boʻlib, ularda har qanday shaxs va hujjatlarni talab qilib olish hamda guvoh sifatida soʻroq qilish vakolati mavjud.

Oʻzbekiston Respublikasining “Parlament nazorati toʻgʻrisida”gi Qonunining 18-moddasida jamiyat va davlatning eng muhim manfaatlariga daxl qiluvchi, mamlakat xavfsizligi asoslariga, uning barqaror rivojlanishiga salbiy taʼsir koʻrsatishi mumkin boʻlgan muayyan faktlarni yoki voqealarni oʻrganish maqsadida Oliy Majlis palatalarining qoʻshma qarori bilan parlament tekshiruvlari oʻtkazilishi mumkinligi belgilangan. Bunda Qonunchilik palatasi va Senat parlament tekshiruvini oʻtkazish uchun Qonunchilik palatasi deputatlari va Senat aʼzolari orasidan komissiya tuzadi. Amaliyotda shu davrga qadar mamlakatimizda parlament tekshiruvi komissiyasi bir marotaba tuzilgan[30]. Biroq “Parlament nazorati toʻgʻrisida”gi Qonun qabul qilingan boshlab hozirgicha bunday tekshiruv oʻtkazilmagan. Buning asosiy sababi sifatida qonun hujjatlarida parlament tekshiruvini oʻtkazish tartibi, muddati va natijalari bilan bogʻliq barcha tartib-qoidalar batafsil bayon etilmagan. Xorijiy tajriba esa bu institutdan samarali foydalanish parlament nazoratining eng samarali va kuchli vositasini ekanligini koʻrsatadi.

Oʻzbekiston Respublikasining “Parlament nazorati toʻgʻrisida”gi Qonunida parlament tekshiruvi tushunchasi qoʻllanilgan. Maʼlumki, “tekshiruv” soʻzi “oʻrganish”, “bajarilishini nazorat qilish”, “taftish” maʼnolarini bildiradi. Oʻzbek tilining izohli lugʻatida “surishtiruv” soʻzi maʼlum holat boʻyicha “butun tafsiloti bilan bilib olish”, “tagiga yetish uchun soʻroqlash”, “aniqlash” maʼnolarini anglatadi. Surishtiruv – ishlarni tergov qilishning dastlabki davri hisoblanib, aynan shu bosqichda “parlament muayyan faktlarni yoki voqealarni oʻrganadi” hamda toʻplangan maʼlumotlarni vakolatli tergov tuzilmalariga topshiradi. Yuqoridagilardan kelib chiqib, xorij tajribasini inobatga olib, parlament tekshiruvi iborasini oʻzgartirgan holda parlament surishtiruvi shaklida berish mazmunan bir xillikni taʼminlaydi.

Shu bilan birga, parlament tekshiruvini qoʻzgʻatish jarayonining asosini va tartibini aniq belgilash maqsadga muvofiq. Parlament tekshiruviga asos boʻluvchi Konstitutsiya bilan kafolatlangan inson va fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini qoʻpol ravishda buzish faktlari mavjud boʻlgan holatda, mamlakat xavfsizligi asoslariga, uning barqaror rivojlanishiga salbiy taʼsir koʻrsatishi mumkin boʻlgan muayyan faktlar yoki voqealar mavjud boʻlganda, tabiiy va texnogen favqulodda vaziyatlarning salbiy oqibatlari bilan bogʻliq holatlar mavjud boʻlganda Oliy Majlis Senati aʼzolari yoki Qonunchilik palatasi deputatlari umumiy sonining toʻrtdan bir qismi tomonidan Senat raisiga yoki Qonunchilik palatasi Spikeriga parlament tekshiruvini qoʻzgʻatish tashabbusi huquqi haqidagi qoida hamda parlament tekshiruvini qoʻzgʻatish asoslarini qonunga kiritish maqsadga muvofiq. Bundan tashqari, parlament tekshiruvini oʻtkazishning aniq muddatini belgilanilishi hokimiyatlar boʻlinishining umumiy nazariyasiga mos boʻlib, tekshiruv komissiyasining oʻz vakolatlari doirasida faoliyat olib borishi hamda oʻz-oʻzidan yangi saylangan parlamentda ushbu komissiyalar faoliyati tugatilishini bildiradi.

Oʻzbekiston Respublikasining “Parlament nazorati toʻgʻrisida”gi Qonuni 18-moddasida parlament tekshiruvini qoʻzgʻatish uchun quyidagi asoslarni mustahkamlash taklif etiladi:

“Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiya bilan kafolatlangan inson va fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini qoʻpol ravishda buzish faktlari mavjud boʻlgan holatda;

mamlakat xavfsizligi asoslariga, uning barqaror rivojlanishiga salbiy taʼsir koʻrsatishi mumkin boʻlgan muayyan faktlar yoki voqealar mavjud boʻlganda;

tabiiy va texnogen favqulodda vaziyatlarning salbiy oqibatlari bilan bogʻliq holatlarda”.

Yuqoridagilarni inobatga olgan holda mamlakatimizda parlament nazoratining asosiy yoʻnalishlarini takomillashtirishda parlament nazoratining harakat doirasi va mezonini belgilash maqsadida parlament nazoratining prinsiplarini kiritish, parlament nazoratini amalga oshirish kafolatlari bilan bogʻliq muammolarni hal etish hamda kelajakda qonunchilikda Oliy Majlisning “Parlament tekshiruvini oʻtkazish tartibi”ni ishlab chiqish, unda parlament tekshiruvini qoʻzgʻatish tashabbusi va tartibi, muddati, parlament tekshiruv komissiyasining xulosasi va qarori, natijalari oʻz ifodasini topishi ijro hokimiyati faoliyati ustidan parlament nazoratini samarali amalga oshirishga xizmat qiladi.

5-§. XORIJIY MAMLAKATLARDA PARLAMENT NAZORATINING OʻZIGA XOS XUSUSIYATLARI

Xorijiy mamlakatlar tajribasida qonun chiqaruvchi organ orqali davlat organlarining faoliyatini baholashning muhim vositasi parlamentning nazorat funksiyasidir. S. Yerniyazovaning fikricha, “xorij amaliyoti tahlili qonun chiqaruvchi hokimiyat tizimida parlament nazoratining turli modellari va shakllari mavjudligidan dalolat bersa-da, boshqaruv shakllaridan qatʼi nazar barcha rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlarda davlat hokimiyatining kengroq vakolatlarga ega ekanligi uning ijro hokimiyati faoliyati ustidan parlament nazoratini amalga oshirishda muhim hisoblanadi”[31]. A.Latifovning fikricha, xorijiy mamlakatlarda parlament nazoratining modellari davlat boshqaruv shakliga mos ravishda uchga (parlamentar, prezidentlik va aralash) boʻlinadi[32].

Fransiya Konstitutsiyasining tahlili shuni koʻrsatadiki, Milliy Majlis (quyi palata) alohida oʻrin egallaydi. Uning parlament nazorati boʻyicha quyidagi vakolatlari mavjud: hukumatning dasturiga yoki umumsiyosiy deklaratsiyaga ishonch bildirish masalasini koʻrib chiqish; hukumatga nisbatan tanbeh rezolyutsiyasi orqali ishonchsizlik votumini koʻrib chiqish masalasi; Bosh vazir tomonidan taqdim etilgan aniq bir loyiha yuzasidan ovoz berish orqali hukumatga ishonch bildirish masalasini koʻrib chiqish[33].

Parlament soʻrovi xorijiy mamlakatlar qonunchiligida hukumatga ham ogʻzaki, ham yozma shaklda berilishi mumkin. Masalan, Italiya qonunchiligida mazkur soʻrovga yozma javob yuborilgan vaqtdan boshlab, 20 kundan kechikmasdan taqdim etilishi lozim. Agar soʻrov ogʻzaki shaklda boʻlsa, palata majlisida hukumat aʼzosiga 5 daqiqa vaqt beriladi. Soʻrovga hukumat tomonidan berilgan javoblar keyinchalik palata majlisi hisobotlarida eʼlon qilinadi. Avstriya Konstitutsiyasiga muvofiq, Federal Kengash (Avstriya parlamenti) ijro hokimiyati faoliyatining barcha jihatlar boʻyicha soʻrovlar berishi mumkin. Portugaliya Konstitutsiyasida ham Parlament majlislarida deputatlar hukumatga uning har qanday faoliyati boʻyicha ogʻzaki va yozma soʻrovlar berish huquqi belgilangan. Xorijiy mamlakatlar qonunchiligida samarali qoʻllanilib kelinayotgan parlament soʻrovining shakli interpellyatsiyadir.

Interpellyatsiya aksariyat Yevropa mamlakatlari qonunchiligida samarali qoʻllanilmoqda. Serbiya Konstitutsiyasiga koʻra, Hukumat faoliyati yuzasidan kamida 50 nafar xalq deputatlari interpellyatsiya yuborishi mumkin. Bunda hukumat oʻttiz kun ichida javob berishi lozim. Xalq skupshinasi javobni muhokama qiladi hamda unga umumiy deputatlar sonining koʻpchilik qismi bilan ovoz beriladi. Agarda hukumat yoki uning aʼzosining interpellyatsiyaga salbiy baholansa, bunda ishonchsizlik votumi bildirish masalasi kun tartibiga qoʻyiladi[34].

Italiyada interpellyatsiya parlament nazoratining murakkab shakli boʻlib, deputatlarning hukumatning aniq maqsad va faoliyati yuzasidan yozma soʻrovidir. Bunda soʻrovga javob palata majlisida eshitiladi. Biroq ushbu institut oqibatida parlament hukumatga nisbatan jiddiyroq chora qoʻllanilishi yoki isteʼfoga sabab boʻlmaydi[35].

Bundan tashqari Italiyada hukumatga nisbatan ishonchsizlik rezolyutsiyasi instituti mavjud boʻlib, unda hukumatning umumiy siyosiy kursi boʻyicha takliflar, eʼtirozlar hamda direktivalar mavjud boʻladi.

Aytib oʻtish joizki, agar hukumat tegishli asoslar va dalillarga ega boʻlgan taqdirda parlament tomonidan yoʻllangan soʻrov va interpellyatsiyaga javoban raddiya qaytarishi mumkin. Oʻtkazilgan soʻrovlar, interpellyatsiyalar va ularning natijalari haqida keng ommani xabardor qilish maqsadida Italiya parlamentining axborotnomasida tegishli maʼlumotlar muntazam ravishda chop etib boriladi[36].

“Hukumat soati” – parlament eshituvlari instituti Avstriyada har majlisning boshlanishida, Sloveniyada oyida bir marta, Avstriya va Kanadada kuniga bir marta oʻtkaziladi. Chexiya, Estoniya, Fransiya, Germaniya, Vengriya, Norvegiya va Shvetsiyada parlament sessiyalari davomida haftasiga bir marta savollar beriladi. Buyuk Britaniyada dushanbadan payshanbagacha dastlabki ishlar va shaxsiy masalalar koʻrib chiqilgandan soʻng 1 soat mobaynida hukumat soati oʻtkaziladi[37]. Germaniyada “Hukumat soati” (Fragestunde) haftasiga bir marta umumiy 180 daqiqa oʻtkaziladi[38]. Shu bilan birgalikda, har bir deputat Federal hukumatdan ikkita ogʻzaki savollar soʻrash huquqiga egadir. Savollar qisqa va aniq boʻlishi hamda parlamentar savollar debatga aylanib ketmasligi uchun savollarini berish uchun vaqt reglament bilan tartibga solinadi. (masalan Kanadada yarim daqiqa, Finlandiyada 1 daqiqa), Haftalik savollardan tashqari bir qator mamlakatlar (GFR) tajribasida “dolzarb savollar” berish amaliyoti ham mavjud. Dolzarb savol muayyan vazirdan palataga kelishini hamda dolzarb xarakterga ega savollarga javob berishini talab qiladi.

Shu bilan birga, parlament nazoratining eng samarali shakli sifatida mamlakat konstitutsiyasida belgilangan “tergov qoʻmitalari” faoliyat yuritadi. Bundestag aʼzolarning toʻrtdan bir qismi tashabbusi bilan bunday qoʻmita tashkil etilishi mumkin. Eʼtiborlisi shundaki, bunday tergov qoʻmitalariga sudlar va maʼmuriy organlar har tomonlama koʻmaklashadi. Tergov qoʻmitalarining qarorlari sud tomonidan koʻrib chiqiladi.

Xulosa oʻrnida qayd etish lozimki, xorijiy davlatlar tajribasi amaliyotida parlament nazoratining asosiy shakllariga quyidagilarni kiritish mumkin: parlament soʻrovi, deputat soʻrovi, interpellyatsiya, parlament eshituvlari, hukumat soati, ishonch yoki ishonchsizlik votumi, parlament tekshiruvi. Yevropa mamlakatlari qonunchiligining qiyosiy tahlili esa, parlamentar boshqaruv shaklidagi davlatlarda parlament nazoratining hukumatga taʼsir etish ahamiyati aralash boshqaruv shaklidagi davlatlarga nisbatan kuchliroq ekanligini koʻrsatadi.

TURDIYEV XAYITJON USMONQUL O‘G‘LI

PARLAMENT NAZORATI

QANDAY AMALGA

OSHIRILADI?

Ilmiy-ommabop risola

Toshkent davlat yuridik universiteti

Toshkent – 2022

Bosh muharrir O. Choriyev

Muharrir Sh. Jahonov

Musahhih M. Patillayeva

Texnik muharrir U. Sapayev

Dizayner D. Rajapov

08.08.2022. da bosishga ruxsat etildi. Qog‘oz bichimi 60×84 1/16.

“Times New Roman” garniturasi, 1,39 shartli bosma taboq.

Adadi 50. 112-buyurtma.

Toshkent davlat yuridik universiteti bosmaxonasida chop etildi.

100047. Toshkent shahri, Sayilgoh ko‘chasi, 35-uy

  1. https://qomus.info/encyclopedia/cat-m/mamuriy-nazorat-uz/ ↑

  2. А.Латифов Проблемы совершенствования парламентского контроля в Узбекистане: Дисс. …канд. юрид. наук. – Ташкент, 2002. – С. 26. ↑

  3. Qarang: F.Fitsilis, D.Koryzis Parliamentary control of Governmental actions on the interaction with European organs in the Hellenic Parliament and the National Assembly of Serbia, — P. 5. // https://www.pademia.eu/wp-content/uploads/2014/02/Fitsilis_Koryzis_PademiaOnline Series.pdf ↑

  4. Қаранг: Основы парламентского права / под ред. Т.Я. Хабриевой. – М.: Издателство Государственной Думы, 2006. — С. 224. ↑

  5. М.Нажимов Парламент назоратининг назарий-ҳуқуқий масалалари // «Ўзбекистон Республикасида ижро ҳокимияти органлари фаолияти устидан парламент назорати самарадорлигини ошириш масалалари» мавзусидаги давра суҳбати материаллари тўплами. — Т.: ТДЮУ нашриёти, 2016. – Б. 136. ↑

  6. А.К.Саидов Теории парламентского контроля / Парламент назорати: назария ва амалиет масалалари. Илмий-амалий семинар материаллари. – Т., 2005. – С. 185. ↑

  7. Иқтибос олинган манба: Ш.Зулфиқоров Ўзбекистонда парламент назорати шаклларидан самарали фойдаданиш тартибининг ҳуқуқий жиҳатлари // Ўзбекистон қонунчилиги таҳлили 2019, №2, – Б. — 9. ↑

  8. Қаранг: Гусева Д. Современные институты парламентского контроля европейских государств (Германия, Франция, Великобритания, Россия) // ПолитБоок – 2016 – № 3 // file://C:/Users/Pc/Downloads/sovremennye-instituty-parlamentskogo-kontrolya-evropeyskih-gosudarstv-germaniya-frantsiya-velikobritaniya россия.пдф. – С.12. ↑

  9. Қаранг: Мухамеджанов А.З. Взаимодействие парламента и правителства в условиях конституционных преобразований Узбекистана. Государственные институты и правовые системы. Право и политика 9 (177) 2014, – С. 1318. // ДОИ: 10.7256/1811-9018.2014.9.12422 ↑

  10. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi // http://uza.uz/oz/politics/zbekiston-respublikasi-prezidenti-shavkat-mirziyeevning-oliasy-28-12-2018 ↑

  11. Қаранг: Н.М. Исмоилов Қонунлар ижроси устидан парламент назоратининг ҳуқуқий асосларини такомиллаштириш // Парламент назорати: назария ва амалиёт масалалари. Илмий-амалий семинар материаллари / Масъул муҳаррир: Ф.Ҳ.Отахонов. — Т., 2005. — С.80 // «Ўзбекистон Республикасида ижро ҳокимияти органлари фаолияти устидан парламент назорати самарадорлигини ошириш масалалари» мавзусидаги давра суҳбати материаллари тўплами. — Т.: ТДЮУ нашриёти, 2016. — Б. 70. ↑

  12. Oʻzbekiston Respublikasi qonun hujjatlari toʻplami, 10.12.2019-y., 03/19/590/4129-son // https://lex.uz ↑

  13. Office for Promotion of Parliamentary Oversight, European Parliament (2013). // https://www.dcaf.ch/sites/default/files/publications/documents/EP_Parliamentary_Oversight_Security_Sector_2013_BOH.pdf ↑

  14. Ёлчев В.А. Государственная Дума. Роль и место аппарата в законадателном процессе. – М.: Памятники исторической мқсли, 2000. – С. 165. ↑

  15. Зубарев А.С. Типы парламентских запросов палат Федералного Собрания Российской Федератсии (к вопросу о необходимости интерпеллятсий) // Актуалные проблемы российского права. 2018. № 5 (90) май, – С. — 66. ↑

  16. Ш.Зулфиқоров. Олий мажлис қонунчилик палатаси депутати фаолиятининг ташкилий-ҳуқуқий асослари. Юрид. фан. номз. дисс… – Тошкент: ТДЮИ, 2008. – Б. 80. ↑

  17. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining “2017–2021-yillarda Oʻzbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yoʻnalishi boʻyicha Harakatlar strategiyasini “Ilm, maʼrifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi toʻgʻrisida”gi Farmoni // Qonun hujjatlari maʼlumotlari milliy bazasi, 27.03.2020-y., 06/20/5975/0377-son. ↑

  18. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 10.12.2019-y., 03/19/590/4129-son // https://lex.uz ↑

  19. http://parliament.gov.uz/uz/events/other/29811/?sphrase_id=5537290 ↑

  20. http://senat.uz/uz/lists/view/894 ↑

  21. Qarang: Oʻzbekiston Respublikasining 2019-yil 10-sentyabrdagi OʻRQ-566-sonli Qonuni – Qonun hujjatlari maʼlumotlari milliy bazasi, 11.09.2019-y., 03/19/566/3734-son ↑

  22. http://parliament.gov.uz/uz/events/committee/27230/?sphrase_id=5457021 ↑

  23. https://www.norma.uz/uz/qonunchilikda_yangi/oliy_majlisga_tekshiruv_utkazish_huquqi_berildi ↑

  24. А.Г. Овсепян Институт парламентского контроля в зарубежных странах (на основе сравнителного анализа конститутсий европейских государств) // Северо-кавказский юридический вестник, 2010, №4, – С. — 75. ↑

  25. Қаранг: К.Джумабаев Законодателная и исполнителная власти: взаимосвяз и взаимодействие. Юрид. фан. номз. дисс… – Тошкент: ТДЮИ, 1993. – Б. 65. ↑

  26. Қудратхўжаев Ш.Т. Ўзбекистонда профессионал парламент тизимининг сиёсий институт сифатида шаклланиши ва ривожланиши истиқболлари. Юрид. фан. номз. дисс… – Тошкент: ДБА, 2005. – Б. 16. ↑

  27. Хакимов Р. Давлат ҳокимияти тизимида парламент: назария ва амалиёт муаммолари: . Юрид. фан. номз. дисс… – Тошкент: ТДЮИ, 2009. – Б. 82. ↑

  28. Qonunchilik palatasining besh yillikdagi faoliyatiga doir axborot taqdimoti oʻtkazildi // http://parliament.gov.uz/uz/events/other/29811 (murojaat muddati 16.02.2020) ↑

  29. Ю.В. Маслов Парламентский контроль Бундестага за Федералным правителством ФРГ // Журнал зарубежного законодателства и сравнителного правоведения 4•2013, – С. 721. ↑

  30. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг  2005 йил 23 майда қабул қилинган 60-И-сонли Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Андижон шаҳрида рўй берган воқеаларни текшириш бўйича мустақил комиссияси тузиш тўғрисидаги қарор // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг Ахборотномаси, 2005 й., 5-сон, 157-модда ↑

  31. С.Ерниязова Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи кенгеси ва Вазирлар Кенгаши ўзаро муноабатларининг конституциявий-ҳуқуқий мақоми. Юридик фанлар бўйича фалсафа доктори …автореф – Тошкент: ҚҚДУ, 20189 – Б. 5. ↑

  32. А.Латифов Проблемы совершенствования парламентского контроля в Узбекистане: Дисс. …канд. юрид. наук. – Ташкент, 2002. – С. 26. ↑

  33. Д.Гусева Современныэ институты парламентского контроля Европейских государств (Германия, Франция, Великобритания, Россия) // ПолитБоок – 2016 – 3, – С. 6. ↑

  34. Конституция Сербии /https://worldconstitutions.ru/?p=369 ↑

  35. Опыт работы парламентов зарубежных стран. Научно-практическое пособие // Ответсвенный редактор Ф.Э.Мухамедов // Институт мониторинга действующэго законодателства при Президенте Республики Узбекистан. Ташкент.: ИМДЗ, 2013. – С. 16. ↑

  36. Ayrim rivojlangan xorijiy mamlakatlarda hukumat va davlat boshqaruvi organlari faoliyati ustidan amalga oshiriladigan parlament nazoratining oʻziga xos xususiyatlari ↑

  37. Shane Martin, Olivier Rozenberg. The Roles and Function of Parliamentary Questions // 1st Edition 2012 Routledge P. 168. ↑

  38. Bertelsmann Stiftung study: Hierlemann, Sieberer. Sichtbare Demokratie – Debatten und Fragestunden im Bundestag. Gütersloh, 2014 № 4 – P 3. ↑