KIRISH

Har yili avtohalokatda qancha odam halok bo‘lishini bilish uchun qisqa sayohat ham kifoya qiladi. Tezlik chegaralari buziladi, maktab zonalari e’tiborga olinmaydi, bolalar o‘rindiqlaridan noto‘g‘ri foydalaniladi, odamlar mast holda avtomobil haydashadi va bu ro‘yxatni yana uzoq davom ettirish mumkin. Har yili yuz minglab odamlar yo‘l-transport hodisalarida behuda nobud bo‘lishadi.

Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, ushbu o‘limlarning 90 foizi haydovchilarning e’tiborsizligi yoki boshqa odamlarning xatosidan tortib, haydash paytida uyali telefondan foydalanishgacha bo‘lgan sababdir.

Avtohalokatlar va yo‘l-transport hodisalari haqida o‘qish og‘riqli, ammo bu qolganlarga saboq bo‘lishi kerak. Agar ko‘proq haydovchilar xavf-xatarni tushunsa, yo‘l barchamiz uchun biroz xavfsizroq bo‘lar edi.

Hech kim avtohalokatga uchrashni kutmaydi. Ammo, bu ko‘z ochib yumguncha sodir bo‘lishi mumkin – bu xoh sizning aybingiz yoki boshqa birovning aybi bilan bo‘lsin.

Aksariyat odamlar, ular bilan yo‘l-transport hodisasi ro‘y berganidan so‘nggina nima qilish kerakligini bilishlarini aytishadi. Ammo, har qanday holatga oldindan tayyor bo‘lish yetkazilishi mumkin bo‘lgan zararni kamaytirishga va o‘z vaqtida to‘g‘ri va tezkor qaror chiqarishga turtki bo‘ladi. Ushbu risola yordamida, yo‘l-transport hodisasi ro‘y berganda qanday harakatlarni amalga oshirish kerakligini bilib olishingiz mumkin.

1. YO‘L-TRANSPORT HODISASI DEGANDA NIMA TUSHUNILADI?

Transport vositasining yo‘lda harakatlanishi jarayonida ro‘y bergan, fuqarolarning halok bo‘lishiga yoki sog‘lig‘iga zarar yetishiga, transport vositalari, inshootlar, yuklarning shikastlanishi yoxud boshqa moddiy zarar yetishiga sabab bo‘lgan hodisa yo‘l-transport hodisasi hisoblanadi.

Agar siz yo‘l-transport hodisasiga uchragan bo‘lsangiz, o‘zingizni va manfaatlaringizni himoya qilish uchun ba’zi narsalarni qilishingiz kerak bo‘ladi.

2. YO‘L-TRANSPORT HODISASI SODIR BO‘LGANDA HAYDOVCHINING HARAKATLARI

Agar siz yo‘l-transport hodisasiga duch kelsangiz, birinchi navbatda vahimaga yo‘l qo‘ymang!

Voqea sodir bo‘lgan taqdirda, iloji bo‘lsa, transport vositasini harakat trayektoriyasini o‘zgartirmasdan darhol to‘xtatish kerak. Transport vositasini va hodisaga daxldor buyumlarni joyidan qo‘zg‘atmaslik kerak.

Avariya ishoralarini yoqish (o‘chib yonuvchi sariq chiroqlar) va avariya sababli to‘xtash belgisini o‘rnatish kerak.

Belgi shunday masofada joylashtirilishi kerakki, yo‘l harakati holatini hisobga olgan holda, boshqa haydovchilarni baxtsiz hodisa haqida o‘z vaqtida ogohlantira olishi lozim. Ushbu belgi boshqa haydovchilarni xavfli vaziyat haqida o‘z vaqtida ogohlantirish imkonini beradigan masofada o‘rnatilishi kerak. Bu masofa aholi punktlarida transport vositasidan 15 metr, aholi punktlaridan tashqaridagi joylarda esa 30 metrdan kam bo‘lmasligi kerak.

Shuningdek, haydovchi quyidagi harakatlarni amalga oshirishi maqsadga muvofiqdir:

  • shikastlanganlarga birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish choralarini ko‘rishi (tez tibbiy yordam va favqulodda qutqaruv xizmatlarini chaqirishi, shoshilinch hollarda esa shikastlanganlarni yaqin oradagi davolash-profilaktika muassasasiga yo‘lakay transport vositasida jo‘natishi, buning imkoni bo‘lmagan hollarda esa o‘z transport vositasida olib borishi, u yerda o‘z ismi-sharifi, transport vositasini ro‘yxatdan o‘tkazish davlat raqam belgisi haqida axborot berishi (o‘z shaxsini tasdiqlovchi hujjatni yoki haydovchilik guvohnomasini va transport vositasining ro‘yxatdan o‘tganlik hujjatini ko‘rsatishi) va hodisa ro‘y bergan joyga qaytib kelishi);
  • agar boshqa transport vositalarining harakatiga to‘sqinlik qilsa, qatnov qismini bo‘shatishi (qatnov qismini bo‘shatish yoki shikastlanganlarni o‘z transport vositasida davolash-profilaktika muassasasiga olib borish zarur bo‘lganda, yo‘l-transport hodisasiga daxldor haydovchilar avvalo transport vositasi, hodisaga aloqador buyumlar va izlarning holatini guvohlar ishtirokida dastlabki qayd etishni amalga oshirish, ularning yo‘qolmasligi va hodisa ro‘y bergan joyni aylanib o‘tishni tashkil qilishning barcha choralarini ko‘rishi);
  • hodisa haqida ichki ishlar organlari (102) ga xabar berishi, guvohlarning ism-sharifini va yashash manzilini yozib olib, ichki ishlar organlari xodimlarining kelishini kutishi.

Haydovchilar transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish to‘g‘risidagi qonunchilikda belgilangan tartibda yo‘l-transport hodisasi to‘g‘risidagi xabarnomani tuzish bilan bog‘liq hollarda, yo‘l transport hodisasi haqida DYHHX yoki IIO xodimlariga xabar bermasliklari mumkin.

Shuningdek, haydovchi sug‘urta hodisasi haqida sug‘urta kompaniyasiga xabar berishi lozim. Xizmatlar to‘plamiga qarab, sug‘urta kompaniyasi mijozga maslahat berish uchun o‘z vakillarini baxtsiz hodisa joyiga yuborishi mumkin.

Voqea joyiga yetib kelgan ichki ishlar organlari xodimlari YTH diagrammasini tuzadi, dastlabki tushuntirishlar oladi, ma’muriy bayonnoma tuzadi va YTH ishtirokchilarining mastlik holatini tibbiy ko‘rikdan o‘tkazish uchun yuboradi.

Xususan, transport vositasining tezligi va yo‘nalishini ko‘rsatish, voqea sodir bo‘lishidan oldin darhol biron-bir manyovr amalga oshirilganligini tushuntirish va avariyaning obyektiv rasmini yaratishga yordam beradigan har qanday ma’lumotni ko‘rsatish kerak.

Voqea sodir bo‘lgan holatlarni tavsiflashda yo‘l qoplamasi va belgilarining holati, ob-havo sharoiti, yo‘l belgilari, svetoforlar ishlaydimi yoki yo‘qmi va hokazolarga e’tibor berish zarur.

3. ICHKI ISHLAR ORGANLARI XODIMLARI TOMONIDAN TUZILADIGAN MA’MURIY BAYONNOMADA QANDAY MA’LUMOTLAR BO‘LADI VA QAYSI HUJJATLAR ILOVA QILINADI?

  • ma’muriy bayonnomada to‘ldirilgan sana, joy, kim tomonidan to‘ldirilganligi (ko‘krak nishoni, lavozimi, unvoni) va kimga nisbatan to‘ldirilayotganligi, transport vositasi (rusumi, davlat raqami belgisi, transport vositasini qayd qilish guvohnomasi), huquqbuzarning huquq va burchlari tushuntirilganligi, huquqbuzarlik sodir etilgan joy va uning tafsilotlari, Yo‘l harakati qoidalarining buzilgan bandi va boshqa ma’lumotlar aks ettiriladi va unga hodisaning chizmasi, shuningdek hodisa ishtirokchilarining, guvohlarining tushuntirishlari ilova qilinadi.

Yo‘l-transport hodisasi rejasini ishlab chiqishda haydovchi ishtirok etishi lozim. Yo‘lda transport vositalarining o‘zaro joylashishi va ular orasidagi masofa to‘g‘ri ekanligiga ishonch hosil qilish kerak.

4. YO‘L-TRANSPORT HODISASINING CHIZMASIDA QANDAY MA’LUMOTLAR AKS ETTIRILADI VA KIM TOMONIDAN IMZOLANADI?

Hodisaning chizmasida transport vositalarining hodisadan keyingi holatini tiklash imkonini beruvchi aniq ma’lumotlar (ularning muqim obyektlarga nisbatan holati) ko‘rsatiladi hamda chizma uni chizgan mansab­dor shaxs, haydovchilar, guvohlar yoki xolislar tomonidan imzolanadi.

Agar yo‘l-transport hodisasi ishtirokchisi bo‘lsangiz YTH chizmasi, boshqa ishtirokchilarning tushuntirishlari va ko‘rsatmalari to‘g‘ri ekanligiga ishonch hosil qilmaguningizcha hech narsaga imzo chekmang. Agar sizning aybsizligingizni tasdiqlashga tayyor bo‘lgan voqea guvohlari bo‘lsa, ularni protokolga kiritishni talab qiling. Aytgancha, sizning yo‘lovchilaringiz ham to‘liq guvoh hisoblanadi.

Yo‘l-transport hodisasi ishtirokchisining yetkazilgan zararni bir necha kun ichida qoplashiga sizni ishontirishiga aldanib qolmang. Agar siz YTH joyini tark etsangiz, aybdor tomon yetkazilgan zararning o‘rnini to‘lay olmasa va avariyani rasmiylashtirmagan bo‘lsangiz, katta miqdorda jarima to‘lashingiz va avtomobilingiz ta’miri uchun berilishi kerak bo‘lgan summadan quruq qolishingiz mumkin. Esingizda bo‘lsin, pasport yoki boshqa hujjatlarni garov sifatida ishlatish noqonuniy hisoblanadi.

Avtotransport vositalari avtohalokatning barcha holatlari aniqlanguniga qadar “jarima maydonchasi”da saqlanishi mumkin.

5. YO‘L-TRANSPORT HODISASI SODIR BO‘LGANDA TRANSPORT VOSITASINI BOSHQARISH HUQUQINI BERUVCHI HAYDOVCHILIK GUVOHNOMASI OLIB QO‘YILADIMI?

Yo‘l-transport hodisasi sodir bo‘lganda, transport vositasini boshqarish huquqini beruvchi haydovchilik guvohnomasi olib qo‘yiladi va bu haqda ma’muriy bayonnomaga, shuningdek, talonga yozib qo‘yilib, talon huquqbuzarga qaytarib beriladi.

Agar, huquqbuzarda milliy haydovchilik guvohnomasining plastik shaklda tayyorlanadigan yangi namunasi bo‘lsa, milliy haydovchilik guvohnomasi olib qo‘yiladi va bu haqda ma’muriy bayonnomaga yozib qo‘yilib, huquqbuzarga vaqtinchalik ruxsatnoma beriladi.

Hujjatlar to‘plami – bayonnomalar, tushuntirish xatlari, yo‘l-transport hodisasi chizmasi shahar/tuman yo‘l harakati xavfsizlik boshqarmalarining surishtiruv bo‘limiga yuboriladi, u yerda bir necha kundan keyin ma’muriy ishni ko‘rib chiqish boshlanadi.

6. YTH SODIR BO‘LGAN TAQDIRDA MA’MURIY

ISHNI KO‘RIB CHIQISH

5-10 kundan keyin YTHning barcha ishtirokchilari Yo‘l harakati xavfsizligi boshqarmasining tergov bo‘limiga taklif qilinadi, u yerda tergovchi qo‘shimcha tushuntirishlar va zarur hujjatlarni (sug‘urta polisi, pasport, transport vositasini ro‘yxatdan o‘tkazish guvohnomasi) to‘playdi.

Ushbu bosqichda ishda dalillarni qabul qilish uchun ariza berish kerak.

Dalillar, boshqa narsalar qatorida, videoregistrator va video kuzatuv kameralarining yozuvlari bo‘lishi mumkin. Yozuv tergovchiga kompakt diskda taqdim etilishi kerak.

Tergovchi qo‘shimcha tushuntirishlar olib, YTH ishtirokchilaridan yetkazilgan zararni baholashni so‘raydi. Tegishli litsenziyaga ega bo‘lgan har qanday baholash tashkilotida zararni baholashga buyurtma berishingiz mumkin.

Zarar to‘g‘risidagi hisobotning nusxasini, shu jumladan baholash kompaniyasining xizmatlari uchun kvitansiyani saqlashni unutmang. Ushbu hujjatlar keyinchalik sug‘urta to‘lovi uchun kerak bo‘ladi.

Haydovchi dastlabki zarar bahosini tergovchiga topshirishi kerak, u bu materiallarni ishga ilova qiladi.

Agar yo‘l-transport hodisasida aybsiz deb topilsangiz, tergovchiga yetkazilgan zarar miqdori to‘g‘risidagi xulosani taqdim etish orqali o‘z huquqlaringizni himoya qilasiz. Bahsli vaziyatda aybdorlik darajasi ish materiallari va YHXB xulosasi asosida sud tomonidan hal qilinadi.

Zararni baholash va barcha kerakli tekshiruvlardan so‘ng, tergovchi avtomashinani ta’mirlash uchun sertifikat-ruxsat beradi. Endi siz YTH oqibatlarini bartaraf etishingiz mumkin. Bahsli holatlarda, sug‘urta kompaniyasining vakillari tomonidan tekshirilgunga qadar avtomobilni ta’mirlamagan ma’qul.

7. SUD JARAYONI

Bir necha hafta ichida ish sudga yuboriladi. Siz sudga chaqiruv qog‘ozi yoki sud kotibining qo‘ng‘irog‘i bilan taklif qilinasiz.

Sud majlisidan 3 kun o‘tgach, siz yana sudga borishingiz va ish bo‘yicha dastlabki qarorni olishingiz kerak, unda yetkazilgan zararni kim, kimga va qancha miqdorda qoplashi shartligi ko‘rsatiladi. Sud qaroriga rozi bo‘lmagan taqdirda, 10 kun ichida shikoyat qilinishi mumkin.

Sud qarorini olgandan so‘ng, nusxasini oling. Chunki, asl nusxasini sug‘urta kompaniyasiga qoldirishingiz kerak bo‘ladi.

8. SUG‘URTA TO‘LOVI

Sug‘urta to‘lovini olish uchun jabrlanuvchi aybdorning sug‘urta kompaniyasiga murojaat qilishi kerak. Arizaga sud qarori, arizachining pasporti nusxasi, aybdorning sug‘urta polisi nusxasi, yetkazilgan zarar miqdori to‘g‘risidagi xulosaning nusxasi ilova qilinadi.

Arizada sug‘urta to‘lovi yuboriladigan to‘lov tafsilotlari ko‘rsatilishi kerak.

Sug‘urta kompaniyasi 15 kun ichida zararni to‘lash to‘g‘risida qaror qabul qilishi va ariza beruvchini o‘z qarori haqida xabardor qilishi shart. To‘lov ijobiy qaror qabul qilingan paytdan boshlab 5 bank kuni ichida amalga oshiriladi.

9. HAYDOVCHILARNING YO‘L HARAKATI QOIDALARINI BUZISHI OQIBATIDA YO‘L-TRANSPORT HODISASI SODIR BO‘LGANDA, ULARGA NISBATAN QANDAY CHORA KO‘RILADI?

Haydovchilar yo‘l harakati qoidalarini buzishi oqibatida yo‘l-transport hodisasini sodir etganda ularga nisbatan ma’muriy va jinoiy javobgarlik choralari ko‘riladi:

  • jabrlanuvchiga yengil tan jarohati yoki ancha miqdorda moddiy zarar yetkazilishiga olib kelsa, bazaviy hisoblash miqdorining 5 baravaridan (1,5 mln so‘m) 7 baravarigacha (2,1 mln so‘m) miqdorda jarima solishga yoki transport vositalarini boshqarish huquqidan 1 yildan 3 yilgacha muddatga mahrum etishga sabab bo‘ladi (bazaviy hisoblash miqdorining besh baravari miqdoridan oshib ketgan zarar ancha miqdordagi moddiy zarar hisoblanadi);
  • transport vositalari, yo‘l harakatini tartibga soluvchi vositalar yoki boshqa mol-mulk shikastlanishiga olib kelsa, lekin ancha miqdorda moddiy zarar yetkazmasa, bazaviy hisoblash miqdorining 2 baravaridan (600 ming so‘m) 4 baravarigacha (1,2 mln so‘m) miqdorda jarima solishga yoki transport vositasini boshqarish huquqidan 6 oydan 1 yilgacha muddatga mahrum etishga sabab bo‘ladi;
  • badanga o‘rtacha og‘ir yoki og‘ir shikast yetkazilishiga sabab bo‘lsa, bazaviy hisoblash miqdorining 50 baravarigacha (15 mln so‘m) miqdorda jarima yoki 360 soatgacha majburiy jamoat ishlari yoxud 3 yilgacha axloq tuzatish ishlari bilan jazolanadi;
  • odam o‘lishiga sabab bo‘lsa, muayyan huquqdan mahrum qilinib, 7 yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi;
  • odamlar o‘limiga, halokatga, boshqa og‘ir oqibatlarga sabab bo‘lsa, muayyan huquqdan mahrum qilinib, 10 yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi;
  • yo‘l-transport hodisasi qatnashchilarining belgilangan qoidalarni buzgan holda hodisa yuz bergan joydan ketib qolishi bazaviy hisoblash miqdorining 15 baravari (4,5 mln so‘m) miqdorida jarima solishga sabab bo‘ladi;
  • yo‘l-transport hodisasi qatnashchilarining belgilangan qoidalarni buzgan holda hodisa yuz bergan joydan ketib qolishi, agar ushbu yo‘l-transport hodisasi jabrlanuvchiga yengil tan jarohati yoki ancha miqdorda moddiy zarar yetkazilishiga olib kelgan bo‘lsa bazaviy hisoblash miqdorining 30 baravari (9 mln so‘m) miqdorida jarima solishga yoki transport vositalarini boshqarish huquqidan 1 yil muddatga mahrum etishga yoxud 15 sutkagacha muddatga ma’muriy qamoqqa olishga sabab bo‘ladi.

Yo‘l-transport hodisasi ro‘y berganda umumiy maslahat

  • Barcha bosqichlarda hujjatlarning to‘liqligi va to‘g‘ri to‘ldirilganligini tekshirish kerak.
  • Qonuniy harakatlarni amalga oshiring – “muammolarni hal qilish” bo‘yicha noqonuniy takliflardan qoching.
  • Agar siz ish yuritilayotgan tilni bilmasangiz, tarjimon orqali o‘z ona tilingizda ish materiallari bilan tanishish huquqiga egasiz.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI

1. Yo‘l harakati to‘g‘risidagi Vena Konvensiyasi. 1968-yil. https://lex.uz/docs/2656557

2. O‘zbekiston Respublikasining 2013-yil 10-apreldagi “Yo‘l harakati xavfsizligi to‘g‘risida”gi O‘RQ-348-sonli Qonuni.

3. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2022-yil 12-apreldagi 172-sonli “Yo‘l harakati qoidalarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi qarori.

QALANDAROV AMINJON AMONDULLAYEVICH

YO‘L-TRANSPORT HODISASI

RO‘Y BERGANDA NIMA

QILISH KERAK?

Ilmiy-ommabop risola

Toshkent davlat yuridik universiteti

Toshkent – 2022

Bosh muharrir O. Choriyev

Muharrir Sh. Jahonov

Musahhih M. Patillayeva

Texnik muharrir U. Sapayev

Dizayner D. Rajapov

00.00.2022. da bosishga ruxsat etildi. Qog‘oz bichimi 60×84 1/16.

“Times New Roman” garniturasi, 00 shartli bosma taboq.

Adadi 50. 00-buyurtma.

Toshkent davlat yuridik universiteti bosmaxonasida chop etildi.

100047. Toshkent shahri, Sayilgoh ko‘chasi, 35-uy.